NAZIVI ZEMALJA PORTUGALSKOG GOVORNOG PODRUČJA

Jeste li se nekada zapitali odakle potiču imena luzofonih zemalja i šta ona zapravo znače? Zašto se Portugal zove baš Portugal, Brazil – Brazil, Angola – Angola, itd.? Ako vas zanima poreklo i značenje tih naziva, saznajte to u ovom postu.

Portugal

Ime Portugala potiče od latinskog naziva jednog malog naselja u rimskoj provinciji Galeciji. To naselje se na latinskom zvalo Portus Cale i nalazilo se na mestu današnjeg drugog po veličini portugalskog grada Porta. Dok je za prvu reč ovog dvočlanog naziva, Portus, veoma jasno da znači „luka“, druga reč je mnogo kontroverznije etimologije. Naime, prema jednoj hipotezi, ona potiče od grčke reči καλλις („lep“), jer su, navodno, prvi indoevropski stanovnici doline reke Doro, Grci, smatrali da žive u veoma lepom okruženju. Prema drugoj pretpostavci, međutim, Cale je od latinskog prideva „topao“, pa bi Portus Cale značilo „topla luka“. Bilo kako bilo, reč Cale stoji u etimologiji nastavka –gal, kao i u nazivu rimske provincije Galecije odnosno današnje španske Autonomne zajednice Galisije, ali i grada po nazivu Gaja, koji se nalazi blizu Porta, s druge strane reke Doro.

Portus Cale je u ranom srednjem veku dao naziv grofovije koja se prostirala današnjim severnim Portugalom: Condado Portucalense, a kasnije i Condado de Portucale. Naziv Portucale iz vulgarnog latinskog vremenom se preobrazio u Portugal i do danas ostao u upotrebi.

Porto [photo credits: The Independent]

U našem jeziku ranije se mnogo više koristio naziv Portugalija, koji nam je došao preko nemačkog Portugalien. I dalje mnogi naši jezikoslovci insistiraju na ovom nazivu, ali je činjenica da ljudi sve češće koriste reč Portugal. A zvaničan naziv ove države čak i na portugalskom nije taj, već República Portuguesa (Portugalska Republika).

Brazil

Današnja teritorija Brazila nosila je tokom svoje istorije razna imena. Pre dolaska Portugalaca, neka plemena autohtonog indijanskog stanovništva nazivala su svoju zemlju Pindorama. Na jeziku tupi-gvarani ovaj naziv znači „zemlja palmi“.

Prvi naziv koji su kolonizatori dali ovoj teritoriji bio je Terra da Vera Cruz (što bi se moglo prevesti kao „Zemlja Časnog Krsta“). On se koristio samo godinu dana, do 1501. Zatim se koristio veoma sličan naziv, Terra da Santa Cruz, otprilike do 1503. godine. Od 1501. do 1520. koritio se i naziv Terra dos Papagaios („Zemlja papagajâ“).

Naziv Brazil zapravo potiče od drveta pau-brasil, koje se veoma eksploatisalo i koristilo za proizvodnju boje za tkanine. Boja koja se od njega dobija je jarko crvena, što je Portugalce podsećalo na žar. Pošto se žar na portugalskom kaže brasa, otud i reč brasil, korišćena u nazivu drveta. Ima, međutim, i drugih pretpostavki o nazivu najveće južnoameričke države, ali je ova najverovatnija.

Pau-brasil [photo credits: Sítio da Mata]

Kako su se menjala državna uređenja u Brazilu, tako se menjao i zvaničan naziv države. Od 1824. do 1891. država se zvala Império do Brasil (Carevina Brazil). Nekoliko godina posle proglašenja republike, bilo je potrebno ukloniti monarhistički element iz naziva i osmisliti naziv koji će nedvosmisleno ukazivati na novo političko uređenje. Tada je nastao naziv Estados Unidos do Brasil (Ujedinjene Države Brazila, ili, u slobodnijem prevodu, po ugledu na SAD, Sjedinjene Brazilske Države). Ovaj naziv koristio se do ustava 1969, kada je usvojen naziv República Federativa do Brasil (Savezna Republika Brazil), koji je u upotrebi i danas.

U našem jeziku nekada se mnogo više koristio naziv Brazilija, koji je, baš kao i u slučaju Portugala, prihvaćen iz zapadnoevropskih jezika, verovatno takođe iz nemačkog. Međutim, kada je, šezdesetih godina prošlog veka, izgrađena nova prestonica, koju su Brazilci upravo tako nazvali, u našem jeziku je ubrzo napušten naziv Brazilija za državu Brazil.

Luzofona Afrika

Ime Angola potiče od reči N’gola, iz jezika bantu porodice. To je bila titula vladara Kraljevine Ndongo, koja se prostirala delom današnje Angole u XVI veku, kada su se Portugalci učvrstili na mestu gde je danas prestonica Luanda.

Naziv Mozambik (u originalu - Moçambique) najpre se odnosio samo na ostrvo u severnom delu današnjeg Mozambika, gde su Portugalci osnovali prvu prestonicu kolonije. To mesto i danas nosi naziv Ilha de Moçambique. Sama reč najverovatnije vodi poreklo od imena arapskog trgovca koji je tamo živeo: Musa Al Bik, Mosa Al Bike, ili Ben Musa Mbiki.

Žena iz mozambičke oblasti Nampula [photo credits: clubofmozambique.com]

Zelenortska Ostrva (poznata u našem jeziku i kao Zelenortska Republika, a u novije vreme, u diplomatskoj korespondenciji, i kao Republika Kabo Verde) u originalu nose naziv Cabo Verde, što znači „zeleni rt“. Zanimljivo je da se taj rt, čiji izgled je poslužio Portugalcima za naziv kolonije, zapravo nalazi u obližnjem Senegalu.

Republika Gvineja Bisau (u originalu – Guiné-Bissau) ima dvočlani naziv. Prvi član se odnosi na čitavu oblast i imaju ga i druge okolne države. Bisau je ime glavnog grada, koje je dodato u zvaničan naziv države nakon sticanja nezavisnosti 1975. godine. Ranije se ova oblast zvala Portugalska Gvineja. Na našem jeziku je često zovu i Gvineja Bisao, mada je Bisau svakako primerenije originalu.

Sao Tome i Prinsipe (u originalu – São Tomé e Príncipe) nosi naziv po svoja dva najveća ostrva. Prvo su Portugalci nazvali po Svetom Apostolu Tomi. Drugo se najpre zvalo po Svetom Antoniju, ali je kasnije dobilo naziv Ilha do Príncipe („ostrvo princa“), jer je pretvoreno u posed krune.

Luzofona Azija i Okeanija

Goa [photo credits: India.com]

Naziv Makau (u originalu – Macau, a ponekad i Macao) potiče od kineskog naziva za hram koji je tamo bio sagrađen 1448. i posvećen boginji Mazu, zaštitnici ribara. Hram se na kineskom zvao A-Ma. Naziv Timor potiče od malajske reči timur, što znači „istok“. Goa je stari indijski naziv koji su Portugalci preuzeli za svoju nekadašnju koloniju u Indiji. On je u lokalnim jezicima imao mnoge oblike, a neki od njih su Gomanćala, Govapuri, Govem i Gomantak.

LIČNE ZAMENICE U PORTUGALSKOM JEZIKU

Kako je jedan od osnovnih ciljeva ovog bloga da nudi objašnjenja o gramatici i vokabularu portugalskog jezika (kao što sam i naveo u uvodnom postu), u ovom postu vam predstavljam prvi tekst na gramatičke teme. Radi se o detaljnom razjašnjenju većine pitanja vezanih za temu ličnih zamenica u portugalskom jeziku. Sa tom gramatičkom kategorijom muku muči skoro svaki govornik srpskog (i ne samo srpskog) koji se prihvati učenja portugalskog. Tema je veoma složena, ali sam se potrudio da ovde objedinim sve ono što je za nju važno. Objašnjenja su gramatička, tako da je za njihovo razumevanje potrebno barem neko osnovno znanje gramatičke terminologije. Primeri kojima se ilustruju objašnjenja delimično su preuzeti iz literature koju sam naveo na kraju posta.  

1. Uvod

Lične zamenice u portugalskom jeziku su promenljiva vrsta reči. Poseduju sledeće gramatičke kategorije: lice, broj, rod i padež. Lica su prvo, drugo i treće, a brojevi su jednina i množina. Rod poseduju samo zamenice za treće lice u jednini i množini, i to samo muški i ženski, srednjeg roda u portugalskom jeziku nema. Lične zamenice su jedina vrsta reči u ovom jeziku koja je očuvala padežnu promenu, s tim što ona nije identična onoj kakva je postojala u latinskom. Dok su u klasičnom latinskom lične zamenice imale šest padeža, u portugalskom su se održala četiri padeža ličnih zamenica koji ukazuju na njihove sintaktičke funkcije: subjekt, direktni objekt, indirektni objekt, dopune i odredbe glagola odnosno determinatori u sintagmama.

[image credits: Aprendendo com Videoaulas: Língua Portuguesa. YouTube.com]

2. Lične zamenice u službi subjekta

Kada su lične zamenice u službi subjekta, imaju sledeće oblike:

Lice:	Jednina:	Množina:
Prvo	Eu	Nós
Drugo	Tu	Vós
Treće	Ele, Ela, Você	Eles, Elas, Vocês

Napomene:

a) Zamenica tu se koristi za neformalno obraćanje (kada su govornici ravnopravni po starosti, socijalnom ili kakvom drugom statusu, kada su bliski i sl.) u evropskom portugalskom. U standardnom brazilskom portugalskom se ova zamenica ne koristi, umesto nje se koristi zamenica você uz koju se slaže glagol u trećem licu jednine.

evropski portugalski: Tu estudas na Faculdade de Engenharia Mecânica.

brazilski portugalski: Você estuda na Faculdade de Engenharia Mecânica.

Zamenica tu, međutim, postoji u živoj upotrebi u brazilskoj književnosti, tako da tu ima neku vrstu markirane poetske upotrebe. To se može videti u raznim književnim delima poznatih brazilskih književnika (Machado de Assis, Jorge Amado i dr.), kao i u tekstovima raznih brazilskih pesama (u tekstu brazilske himne, npr.). Zbog toga brazilski standard portugalskog jezika ne isključuje mogućnost upotrebe ove zamenice. Ona je takođe u živoj upotrebi i u mnogim brazilskim dijalektima, naročito onim sa krajnjeg juga i sa severoistoka Brazila. Ima je i u urbanim dijalektima, npr. u dijalektu grada Rio de Žaneira, samo što se tu koristi sa "nepravilnom" kongruencijom. Uz nju se slaže glagol u trećem licu jednine umesto odgovarajućeg oblika za drugo lice jednine, pa se tako može čuti "tu fala" umesto "tu falas", "tu foi" umesto "tu foste" itd.

Zamenica você potiče od sintagme vossa mercê - vaša milosti, što se postepeno transformisalo u vossemecê, vosmecê, vancê i na kraju u você. U evropskom portugalskom se koristi za poluformalno obraćanje. To bi značilo da stepen bliskosti ili formalnost situacije nisu toliki da bi se mogla upotrebiti zamenica tu, ali nisu ni preveliki, tako da nema potrebe koristiti ni formule za učtivo obraćanje. Treba, međutim, uzeti u obzir činjenicu da se upotreba ove zamenice postepeno gubi u evropskom portugalskom i da njegovi govornici nju već osećaju kao potrebu sagovornika da uspostavi neku distancu. Zato će se u tim kontekstima sagovornici obraćati jedan drugom u trećem licu jednine, ali ipak izbegavajući eksplicitno spominjanje subjekta. Tako će profesor pitati studenta (uzmimo ovakvu situaciju kao primer): "É capaz de explicar-me isto?" umesto "Você é capaz de explicar-me isto?". Izostaviće, dakle, izražavanje subjekta.

[image credits: Variável5]

b) Zamenica você se u govornim varijetetima u Brazilu jako često skraćuje na cê. Ovaj oblik, iako dosta proširen i među najobrazovanijim Brazilcima, nije standardizovan (što se već uklapa u širi problem visokog stepena artificijelnosti i neupotrebljivosti standardnog brazilskog portugalskog i diglosije). U mnogim dijalektima u Brazilu postoje i oblici ocê (češće) i ucê (ređe), dok je arhaični oblik vosmecê i u evropskom i u brazilskom portugalskom sada već ograničen samo na književnu upotrebu. Zamenica você se koristi i u neformalnom obraćanju i u dijalektima portugalskog u afričkim zemljama gde je ovaj jezik zvaničan (a koje nemaju svoju varijantu standardnog portugalskog jezika, pa koriste evropsku, što je opet primer diglotične situacije). Otuda i zamenica bo za drugo lice jednine (nastala modifikacijom você) u mnogim kreolima portugalske leksičke osnove u Africi.

c) Za učtivo obraćanje u formalnim situacijama i u evropskom i u brazilskom portugalskom koriste se reči o senhor (gospodin) i a senhora (gospođa) koje jesu imenice, ali u razgovoru funkcionišu kao zamenice. Tako rečenica "O senhor pode entrar" odgovara našoj rečenici "Možete ući", pa je tako i prevodimo na srpski, a ne rečenicom "Gospodin može ući." Upotreba ovih reči, dakle, odgovara upotrebi naše zamenice "Vi" za učtivo obraćanje, persiranje. Uz njih treba spomenuti i reč a menina (gospođica), kojoj u brazilskoj varijanti odgovara reč a senhorita. Brazilske reči o sinhorzinho, o sinhozinho, a sinhorzinha, a sinhazinha, a sinhá dosta su se koristile u robovlasničko vreme, dok su danas već arhaične i ograničene na pojedine ruralne dijalekte i književnu upotrebu. Oblik o senhor se u brazilskom portugalskom redukuje na seu i koristi se kako uz ime, tako i uz prezime, npr. "seu Marcos" umesto "o senhor Marcos". Uz ženska imena se umesto reči a senhora često koristi i reč dona, kako u evropskom, tako i u brazilskom portugalskom, dok je reč dom uz imena muškaraca samo titula za članove kraljevskih porodica, npr. "o rei dom Alexandre", ili za crkvene velikodostojnike, npr. "o bispo dom João". Treba navesti i korišćenje reči o doutor i a doutora (doktor/doktorka) u službi učtivog obraćanja fakultetski obrazovanim ljudima, i to ne samo lekarima i ne samo doktorima nauka. U evropskom portugalskom postoji i kombinacija o senhor doutor, što se obično u govoru skraćuje na o setor. U svrhu krajnje formalnog obraćanja postoje i učtive formule kao što su vossa senhoria, vossa excelência, vossa reverendíssima i mnoge druge, čija upotreba zavisi od toga kome se i u kojoj prilici obraćamo. Naročito su važne u diplomatiji i pri komunikaciji sa crkvenim licima. Upotreba im je u nekim slučajevima različita u evropskoj i brazilskoj varijanti.

d) Imenica a gente ima osnovno značenje "ljudi". Ona se, međutim, koristi često i kao zamenica za prvo lice množine. Ovo važi za obe varijante standardnog portugalskog jezika, mada je u brazilskoj varijanti ovakva upotreba malo češća. Važno je napomenuti da se uz nju slaže glagol u trećem licu jednine. Rečenica "A gente fala" može, prema tome, značiti "Ljudi govore", ali i "Mi govorimo", što zavisi od konteksta. U govornom portugalskom jeziku, i u Brazilu i u Portugalu i u ostalim luzofonim zemljama, dolazi ponekad do "nepravilne" kongruencije, pa se uz reč a gente, kada ona funkcioniše kao zamenica za prvo lice množine, slaže glagol upravo u prvom licu množine: "a gente falamos" umesto "a gente fala". Javlja se, dakle, semantička kongruencija umesto gramatičke, što se najčešće tumači kao posledica hiperkorekcije, barem kada je u pitanju brazilski portugalski. Naime, neobrazovaniji ljudi u Brazilu neretko i uz zamenicu za prvo lice množine nós stavljaju glagol u trećem licu jednine, pa kažu "nós fala" umesto "nós falamos". Svesni ove "nepravilnosti", oni pokušavaju da je isprave, samo što to proširuju i na upotrebu reči a gente, gde u stvari to ne treba primenjivati.

e) Zamenica za drugo lice množine vós ne koristi se više ni u evropskoj ni u brazilskoj varijanti standardnog portugalskog jezika, osim u ceremonijalne svrhe i u crkvenom registru. Postoji u živoj upotrebi u mnogim dijalektima u Portugalu, naročito u onim sa severa zemlje. Umesto nje se koristi zamenica vocês uz koju se slaže glagol u trećem licu množine.

3. Lične zamenice u službi direktnog objekta

Oblici ličnih zamenica u službi direktnog objekta:

Oblik za subjekt:	Oblik za direktni objekt:
Eu	Me
Tu	Te
Você	O (za muški rod) A (za ženski rod)
Ele	O
Ela	A
Nós	Nos
Vós	Vos
Vocês	Os (za muški rod) As (za ženski rod)
Eles	Os
Elas	As

Lična zamenica za treće lice jednine i množine u funkciji direktnog objekta ima, kao što se vidi iz tabele, oblike o, a, os i as. Ovi oblici se mogu i promeniti kada se direktni objekt nađe iza glagola (a o tome kada se direktni objekt nalazi iza, a kada ispred glagola, videćemo malo niže). Ovo zavisi od završetka samog glagola.

1) Ako se glagol posle kojeg dolazi direktni objekt završava na vokal ili na oralni diftong, onda se oblici lične zamenice u funkciji direktnog objekta ne menjaju:

Eu lavo a camisa. - Eu lavo-a.

O Jorge louvou o trabalho do Pedro. - O Jorge louvou-o.

2) Ako se glagol posle kojeg dolazi direktni objekt završava na -r, -s ili -z, onda se ovi nastavci glagola gube, a zamenica u službi direktnog objekta poprima oblike lo, la, los i las.

Tu vais lavar a camisa. - Tu vais lavá-la.

Ele vai vender o seu carro. - Ele vai vendê-lo.

A Maria fez o trabalho de casa. - A Maria fê-lo.

Eu fiz esses projetos. - Eu fi-los.

Kada se odstrani nastavak glagola, onda treba povesti računa o pisanju grafičkog akcenta na vokalu u glagolu (vender > vendê-, lavar > lavá- i sl.).

3) Ista ovakva promena nastaje i kada se zamenica za treće lice jednine ili množine nađe iza priloga eis (u srpskom je to pokazna rečca "evo") i zamenica nos i vos.

Eis o João triste. - Ei-lo triste.

Não nos pagarão o salário. - Não no-lo pagarão.

4) Ako se glagolski oblik posle kojeg dolazi direktni objekt završava na nazalni diftong (-ão /ãw/, -õe /õj/, -am /ãw/, -em /ẽj/), onda zamenica u službi direktnog objekta poprima oblike no, na, nos i nas.

Ele põe a roupa no armário. - Ele põe-na no armário.

Eles deram a resposta. - Eles deram-na.

Elas dirão a verdade.- Elas dirão-na.

Os estudantes fizeram os testes. - Os estudantes fizeram-nos.

5) Ista pojava se zapaža i u govornom evropskom portugalskom sa zamenicama za treće lice jednine i množine u službi direktnog objekta koje dolaze posle priloga i zamenica koje se završavaju na nazalni diftong. Ova upotreba, međutim, nije standardizovana.

Não conheço o Pedro. - Não no conheço, umesto Não o conheço.

Quem trouxe os papéis? - Quem nos trouxe?, umesto Quem os trouxe? 

Bem fizeste o trabalho! - Bem no fizeste!, umesto Bem o fizeste!

6) Izuzeci od prethodnih pravila su malobrojni:

Ele quer os doces. - Ele quere-os.

Tu tens a minha caneta. - Tu tem-la.

Napomene:

a) Oblik za direktni objekt zamenice vocês glasi os (ako se odnosi na muški rod ili grupu u kojoj ima osoba i muškog i ženskog roda) odnosno as (ako se odnosi na ženski rod). U govornom evropskom portugalskom, međutim, čak i najobrazovaniji govornici koriste oblik vos, koji u stvari odgovara zamenici vós. Ovakva upotreba nije standardizovana, ali je izuzetno proširena, pa se zato njoj podučavaju i ljudi koji uče/usvajaju portugalski kao strani jezik. Prema standardnom portugalskom jeziku trebalo bi reći "Eu conheço-os" ("Ja vas poznajem"), ali će skoro svaki Portugalac ovo reći na sledeći način: "Eu conheço-vos." Došlo je, dakle, do mešanja oblika za subjekt zamenice vocês sa oblicima za direktni objekt zamenice vós.

[image credits: Lápis Rosa]

Vrlo slična situacija se događa i u govornom brazilskom portugalskom sa zamenicom você. Umesto oblika o i a, koji odgovaraju njenom direktnom objektu, koristi se oblik te, koji odgovara direktnom objektu od zamenice tu. Tako će ogromna većina Brazilaca reći "Eu te vejo" umesto "Eu o vejo" ili "Eu a vejo" ("Ja te vidim").

b) U govornom brazilskom portugalskom potpuno se gubi fleksija ličnih zamenica, što pre svega podrazumeva gubljenje oblika za direktni objekt kod zamenica za treće lice. Tako su u Brazilu sve češće konstrukcije tipa "Eu vi ela" umesto "Eu vi-a" ("Video sam je."). Ovakvu upotrebu Brazilci usvajaju pri usvajanju sopstvenog maternjeg jezika. Kako ona nije standardizovana, kroz formalno obrazovanje Brazilci moraju da nauče i "pravilnu" upotrebu kako bi mogli da joj pribegnu u strogo formalnim situacijama. Mnogi neobrazovani stanovnici Brazila nikada ni ne uspeju da je do kraja savladaju, pa je čak i ne razumeju dobro. Ovo je samo još jedan u nizu primera koji lepo ilustruju diglosiju koja vlada u Brazilu. Što se samih ličnih zamenica tiče, problem Brazilcima je i njihovo mesto u rečenici (proklitika vs. enklitika) o čemu će biti reči malo niže. Sve se ovo može ilustrovati sledećim primerom:

Ako rečenicu "Eu amo a Maria" ("Ja volim Mariju") treba zameniti sa "Ja je volim", to će u brazilskom portugalskom ovako izgledati (zavisno od varijeteta): standardni brazilski portugalski: "Eu amo-a", govor obrazovanog stanovništva Brazila u formalnim situacijama: "Eu a amo",  svakodnevni govor: "Eu amo ela."

Zbog ove osobine govornog brazilskog portugalskog (ne i standarda!) lingvisti koji se bave strukturom portugalskog jezika ukazuju na činjenicu da je govorni brazilski portugalski u nešto manjoj meri sintetički jezik u odnosu na evropski portugalski i da se više ne može svrstati u kategoriju pro-drop jezika. Sociolingvisti pak ukazuju na veliku potrebu reforme standarda, budući da on deluje kao nešto strano i tuđe onima koji treba da ga koriste, između ostalog i upravo zbog fleksije ličnih zamenica.  

4. Lične zamenice u službi indirektnog objekta

Oblici ličnih zamenica u službi indirektnog objekta:

Oblik za subjekt:	Oblik za indirektni objekt:
Eu	Me
Tu	Te
Você	Lhe
Ele	Lhe
Ela	Lhe
Nós	Nos
Vós	Vos
Vocês	Lhes
Eles	Lhes
Elas	Lhes

Napomene:

a) Ono što važi za mešanje oblika za subjekt zamenice vocês sa oblicima za direktni objekt zamenice vós u govornom evropskom portugalskom, kao i za mešanje oblika za subjekt zamenice você sa oblicima za direktni objekt zamenice tu u govornom brazilskom portugalskom, važi takođe i za indirektni objekt (videti napomenu a u odeljku o direktnom objektu). Primeri:

evropski portugalski: "Eu digo-vos", umesto "Eu digo-lhes." ("Ja vam kažem")

brazilski portugalski: "Eu te digo", umesto "Eu lhe digo." ("Ja ti kažem")

b) U govornom brazilskom portugalskom gube se oblici ličnih zamenica za indirektni objekt za treće lice jednine i množine. Umesto njih se koriste oblici za subjekt sa predlogom para, koji se u govoru redukuje na pra. Tako se i od najobrazovanijih Brazilaca može čuti "Eu disse pra ele" umesto "Eu disse-lhe." Ovo je još jedan primer gubljenja fleksije ličnih zamenica u brazilskom portugalskom koje je široko rasprostranjeno, mada nije standardizovano (videti napomenu b u odeljku o direktnom objektu).

5. Mesto ličnih zamenica u službi direktnog i indirektnog objekta

5.1. U evropskom portugalskom

Lične zamenice u službi direktnog i indirektnog objekta u evropskom portugalskom nisu naglašene reči. Zbog toga one moraju činiti akcenatsku celinu sa rečju koja se nalazi pre njih, i u tom slučaju su enklitike, ili sa rečju koja se nalazi posle njih, kada postaju proklitike. Postoje jasna pravila o tome kada se lične zamenice u oblicima za direktni odnosno indirektni objekt koriste kao enklitike, a kada kao proklitike.

U većini slučajeva lične zamenice u službi direktnog i indirektnog objekta dolaze posle glagola i predstavljaju enklitike.

Parece-me interessante.

Trago-te o disco amanhã.

Disseram-nos as notícias.

O João viu-a ontem.

U sledećim slučajevima lične zamenice u službi direktnog i indirektnog objekta stavljaju se pre glagola, u položaj proklitike:

1) U rečenicama koje sadrže negaciju izraženu rečima não, nada, ninguém, nunca, jamais.

Não o conheço.

Nada me parece interessante aqui.

Ninguém a viu.

Jamais te direi a verdade!

2) U rečenicama koje počinju upitnim prilozima i zamenicama.

Por que te assustas sempre?

Quem te deu este pacote?

Quando o viste?

3) U uzvičnim i desiderativnim rečenicama.

Que o diabo o leve!

Que Deus te abençoe!

4) U subordiniranim rečenicama, čak i kada korelativ nije eksplicitno izražen.

Quando me deitei, ela já estava no quarto.

Que é que desejas te mande do Rio?

5) Kada pre glagola dolaze prilozi ili priloški izrazi kao što su bem, mal, ainda, sempre, talvez, só i dr.

Já nos conhecemos.

Ainda me dói a barriga.

Só o viu depois do almoço.

Mal te conhece e já quer sair contigo.

6) U rečenicama u kojima subjekt sadrži neku od neodređenih zamenica, kao što su alguém, outro, qualquer, ambos, todo, tudo i dr.

Ambos me contaram a mesma história.

Alguém lhe disse a verdade.

Qualquer pessoa os conhece.

7) U rastavnim rečenicama.

Ou as faz ela ou as fazes tu.

Uz infinitiv glagola zamenica može stajati i u proklitičkom i u enklitičkom obliku, mada je enklitički dosta češći u evropskom portugalskom:

Para o conhecer, vim ao jantar ontem. ili

Para conhecê-lo, vim ao jantar ontem.

U složenim glagolskim vremenima i u glagolskim perifrazama zamenica stoji posle glavnog glagola, u enklitičkom je obliku:

Veio visitar-me.

Ako je, pak, glavni glagol u obliku participa, onda zamenica mora da stoji kao enklitika pomoćnog glagola:

Tenho-o visto ultimamente na faculdade.

U evropskom portugalskom postoji još jedan položaj koji lične zamenice u službi direktnog i indirektnog objekta mogu zauzimati. U pitanju je tzv. mezoklitika. Ona se javlja samo kod futura i kondicionala. Sledećom tabelom ćemo ilustrovati kako to izgleda na primeru glagola vender i zamenice za treće lice jednine muškog roda u obliku za direktni objekt.

Futur:	Kondicional:
Vendê-lo-ei	Vendê-lo-ia
Vendê-lo-ás	Vendê-lo-ias
Vendê-lo-á	Vendê-lo-ia
Vendê-lo-emos	Vendê-lo-íamos
Vendê-lo-eis	Vendê-lo-íeis
Vendê-lo-ão	Vendê-lo-iam

5.2. U brazilskom portugalskom

Lične zamenice u službi direktnog i indirektnog objekta u brazilskom portugalskom nisu nenaglašene reči, kao u evropskom portugalskom, već su, pre bi se moglo reći, polunaglašene. Zbog toga nije nužno da se one vezuju sa drugim rečima u akcenatske celine, tj. da budu klitike. Ovo ima veze pre svega sa fonološkom strukturom brazilskog portugalskog. U njemu nema redukcije vokala, kao u evropskom, tako da su ovi oblici ličnih zamenica ostali naglašene reči. Tako je bilo i u evropskom portugalskom do 19. veka, dok nije došlo do snažne redukcije svih nenaglašenih vokala, pa je to uslovilo i gubljenje naglaska na ovim oblicima ličnih zamenica i njihovo pretvaranje u klitike. Kako u Brazilu nije do ovoga došlo, oblici za direktni i indirektni objekt ličnih zamenica ostali su delimično naglašene reči - obično ih se klasifikuje kao polunaglašene (semi-tônicas), što bi značilo da nisu do te mere naglašene kao i npr. glagol, ali nisu ni potpuno nenaglašene.

Zbog ovih fonoloških karakteristika prirodniji položaj zamenica u oblicima za direktni i indirektni objekt u brazilskom portugalskom je položaj pre glagola.

Ele me disse a verdade.

O Pedro as convidou.

O Marcos lhes trouxe um presente.

Brazilska varijanta standardnog portugalskog jezika zato je dozvolila i ovakvu upotrebu direktnih i indirektnih objekata ličnih zamenica. Jedino što se ne dozvoljava, to je stavljanje lične zamenice u službi direktnog ili indirektnog objekta na sam početak rečenice ili posle pauze u govoru. Međutim, ovo se u govornom brazilskom portugalskom naširoko primenjuje.

Me diga, umesto Diga-me.

Te amo, umesto Amo-te.

U brazilskom portugalskom takođe nema ni mezoklitike. Ona teorijski postoji u standardnom jeziku, pa se čak i primenjuje u pisanju nekih zvaničnih dokumenata, ali se u govoru, čak i u strogo formalnim prilikama, uopšte ne koristi.    

[image credits: Diego Macêdo]

6. Kombinovanje oblika za direktni i indirektni objekt ličnih zamenica

Red reči u rečenici u portugalskom jeziku nalaže da se najpre stavlja indirektni, a potom direktni objekt kada se oni izražavaju zamenicama. Ono pri čemu tada treba povesti računa jesu kontrakcije koje pri tom nastaju. To znači da se oblik za direktni objekt stapa sa oblikom za indirektni i daje jedan novi oblik lične zamenice u kojoj su sadržane obe ove funkcije. To se može videti na sledećem primeru:

Eu dei os livros /DO/ ao Marcos /IO/. - izraženi su imenicom i direktni i indirektni objekt

Eu dei-lhe /IO/ os livros /DO/. - izražen je zamenicom indirektni objekt

Eu dei-os /DO/ ao Marcos /IO/. - izražen je zamenicom direktni objekt.

Eu dei-lhos /IO + DO/. - izraženi su zamenicom i direktni i indirektni objekt

Dakle, zamenica lhe se spojila sa zamenicom os i dala novi oblik: lhos.

U sledećoj tabeli prikazujemo sve ovakve kombinacije i kontrakcije:

ME + O = MO	ME + A = MA
TE + O = TO	TE + A = TA
LHE + O = LHO	LHE + A = LHA
NOS + O = NO-LO	NOS + A = NO-LA
VOS + O = VO-LO	VOS + A = VO-LA
LHES + O = LHO	LHES + A = LHA
ME + OS = MOS	ME + AS = MAS
TE + OS = TOS	TE + AS =TAS
LHE + OS = LHOS	LHE + AS = LHAS
NOS + OS = NO-LOS	NOS + AS = NO-LAS
VOS + OS = VO-LOS	VOS + AS = VO-LAS
LHES + OS = LHOS	LHES + AS = LHAS

Napominjemo da ovakve vrste kombinacija i kontrakcija u brazilskom portugalskom postoje samo u teoriji, ali se nikada ne koriste ni u govoru ni u pisanju, osim ponekad u književnosti.

7. Lične zamenice sa predlozima u službi raznih dopuna glagolima ili determinatora u sintagmama

Kada lične zamenice nisu u službi subjekta, direktnog ili indirektnog objekta, već u službi ostalih dopuna i odredaba glagola ili determinatora u imeničkim, priloškim, pridevskim i glagolskim sintagmama, onda bivaju praćene predlozima i poprimaju sledeće oblike:

Oblici za subjekt:	Oblici sa predlogom com:	Oblici sa ostalim predlozima:
Eu	Comigo	Mim
Tu	Contigo	Ti
Você	Com você	Você
Ele	Com ele	Ele
Ela	Com ela	Ela
Nós	Connosco	Nós
Vós	Convosco	Vós
Vocês	Com vocês	Vocês
Eles	Com eles	Eles
Elas	Com elas	Elas

Primeri:

Tu queres ir comigo ao jantar?

Longe de mim.

Perto de ti.

Este presente é para ti.

Aqueles livros são para ele.

Este evento é dedicado a nós.

Napomena: oblik connosco se u brazilskom portugalskom piše conosco.

8. Literatura

Cunha, C. & L. F. Lindley Cintra. (2001). Nova Gramática do Portugês Contemporâneo. Rio de Janeiro: Nova Fronteira.

Lindley Cintra, L. F. (1972). Sobre "formas de tratamento" na língua portuguesa. Lisboa: Horizonte.

Mattoso Câmara Jr, J. (1972). "Ele como um acusativo no portugês brasileiro" In: Dispersos. Rio de Janeiro: Fundação Getúlio Vargas, 47-53.

  

Rumeo de Brito, M. C. (2012). Vestígios da pronominalização de Vossa Mercê: Você em missivas cariocas e mineiras: uma incursão pelo português brasileiro escrito nos séculos XIX e XX. Veredas Atemática, 16(2), 36-55. 

Talan, N. (2003). Osnove gramatike portugalskoga jezika. Zagreb: Školska knjiga.