IMENICE U PORTUGALSKOM JEZIKU

Jedan od ciljeva ovog bloga je da na pregledan i jasan način predstavi gramatiku portugalskog jezika govornicima srpskog (i ostalih varijeteta koji su se nekada zajedno nazivali srpskohrvatskim jezikom). Na gramatičke teme dosad je već objavljen jedan post, u kome su predstavljene lične zamenice u portugalskom, dok će ovaj post biti posvećen imenicama.

Imenice u portugalskom jeziku predstavljaju promenljivu vrstu reči. Poseduju kategorije broja, roda i stepena. U ovom tekstu ćemo predstaviti promenu portugalskih imenica po kategorijama broja i roda, dok će o stepenu biti reči nekom drugom prilikom. Za neke naredne prilike takođe ostavljamo podele imenica portugalskog jezika prema drugim kriterijumima (konkretne vs. apstraktne, brojive vs. nebrojive i dr.).

[image credits: Mundo Educação]

1. Broj imenica

1.1. Osnovno pravilo

Kategorija broja u portugalskom jeziku podrazumeva jedninu i množinu. Množina imenica koje se završavaju na vokal ili diftong tvori se tako što se na oblik jednine doda nastavak –s.

jednina	množina
casa falante carteiro xará boné javali avó peru pai grau rei chapéu boi mãe	casas falantes carteiros xarás bonés javalis avós perus pais graus reis chapéus bois mães

Ovo pravilo se takođe primenjuje i na imenice koje se završavaju nazalnim vokalom. Slovo <m>, koje se u jednini piše na kraju tih imenica da bi označilo nazalnost vokala, u množini prelazi u slovo <n>, koje prethodi nastavku za množinu –s. Tako, na primer, reč fim u množini glasi fins.

jednina	množina
bem tom pudim atum	bens tons pudins atuns

1.2. Posebna pravila

1.2.1. Imenice koje se završavaju na diftong –ão grade množinu na tri načina:

a) Kod većine ovih imenica, završetak –ão prelazi u –ões.

jednina	množina
botão canção coração conexão estação facão leão nação opinião paredão portão processão questão seleção vulcão	botões canções corações conexões estações facões leões nações opiniões paredões portões processões questões seleções vulcões

b) Neke od ovih imenica zamenjuju završetak –ão završetkom –ães.

jednina	množina
alemão cão capitão catalão guardião pão tabelião	alemães cães capitães catalães guardiães pães tabeliães

c) Nešto manji broj ovih imenica koje su naglašene na poslednjem slogu, kao i sve one koje su naglašene na drugom slogu od kraja grade množinu samo dodavanjem nastavka –s na jedninu.

jednina	množina
chão cristão grão irmão mão pagão vão bênção órfão órgão sótão artesão	chãos cristãos grãos irmãos mãos pagãos vãos bênçãos órfãos órgãos sótãos artesãos (= artífice) / artesões (= adorno)

d) Za neke od imenica iz ove grupe postoje dubletni ili tripletni oblici množine.

jednina	množina
anão ancião castelão refrão sultão verão	anãos / anões anciãos / anciões / anciães castelãos / castelões refrães / refrãos sultões / sultãos / sultães verões / verãos

1.2.2. Množina sa promenom kvaliteta vokala u naglašenom slogu

Neke imenice koje imaju zatvoreno o u naglašenom slogu, pored toga što dobijaju nastavak –s, u množini zamenjuju svoj naglašeni vokal za otvoreno o. Primeri:

caroço, coro, corpo, corvo, despojo, escolho, esforço, fogo, forno, fosso, imposto, jogo, olho, osso, ovo, poço, porco, porto, posto, povo, reforço, renovo, socorro, tijolo, torno, troco, troço...

Mnoge imenice, međutim, u množini čuvaju zatvoreno o u naglašenom slogu. Primeri:

acordo, adorno, almoço, bolo, bolso, cachorro, coco, consolo, dorso, encosto, estojo, globo, golfo, gosto, lobo, logro, moço, molho, morro, namoro, piloto, piolho, polvo, repolho, rolo, rosto, sogro, sopro, topo... 

Ovo je posebno problematično pitanje za strance koji uče portugalski, budući da ne postoje pravila na osnovu kojih bismo mogli unapred da znamo da li će neka imenica koja u naglašenom slogu ima zatvoreno o u množini izvršiti promenu kvaliteta ovog vokala ili neće.

1.2.3. Imenice koje se završavaju na konsonant

a) Imenice koje se završavaju na –r, -z i –n grade množinu tako što na jedninu dodaju nastavak –es.

jednina	množina
mar açúcar mulher professor rapaz xadrez raiz cruz abdômen cânon	mares açúcares mulheres professores rapazes xadrezes raízes cruzes abdômenes cânones

Napomena: reč caráter u množini glasi caracteres. Menja joj se, dakle, mesto akcenta, a dodaje joj se i konsonant k u treći slog od kraja.

b) Imenice koje se završavaju na –s, kada su naglašene na poslednjem slogu, tvore množinu tako što na jedninu dodaju nastavak –es. Kada su pak naglašene na drugom ili trećem slogu od kraja, u množini ostaju nepromenjene.

jednina	množina
português país atlas lápis ônibus	portugueses países atlas lápis ônibus

c) Imenice koje se završavaju na –al, -el, -ol i –ul u množini zamenjuju –l nastavkom –is.

jednina	množina
animal papel móvel farol lençol álcool paul	animais papéis móveis faróis lençóis álcoois pauis

Napomena: reč mel ima množinu meles, koja se inače izuzetno retko upotrebljava.

d) Imenice koje se završavaju na –il, kada su naglašene na poslednjem slogu, u množini zamenjuju –l nastavkom –s.

jednina	množina
barril funil fuzil	barris funis fuzis

e) Imenice koje se završavaju na –il naglašene na drugom slogu od kraja zamenjuju taj završetak nastavkom –eis.

jednina	množina
fóssil réptil túnel	fósseis répteis túneis

1.2.4. Imenice koje imaju samo jedan broj

Imenice koje se koriste samo u množini (pluralia tantum):

anais, arredores, belas-artes, condolências, esponsais, férias, fezes, núpcias, óculos, olheiras, parabéns, pêsames...

Imenice koje se uobičajeno koriste samo u jednini:

(neki apstraktni pojmovi) caridade, esperança, fé... (imena metala) cobre, ferro, ouro, prata... 

1.2.5. Složene imenice

a) Kada je složena imenica sastavljena od dveju imenica koje se pišu zajedno, bez crtice, onda joj se množina gradi isto kao i kod prostih imenica.

jednina	množina
aguardente ferrovia lobisomem pontapé vaivém	aguardentes ferrovias lobisomens pontapés vaivéns

b) Kada se konstitutivni elementi složene imenice spajaju crticom, onda se u množinu stavljaju ili svi oni, ili samo jedan od njih. Kada je prvi element glagol, a drugi imenica ili pridev, onda je uobičajeno da se samo drugi element stavlja u množinu. Kada se između elemenata nalazi predlog, onda se u množinu stavlja samo prvi. A kada su oba elementa imenice, ili kada je jedan imenica a drugi pridev, najčešće se oba stavljaju u množinu.

jednina	množina
couve-flor guarda-roupa guarda-chuva bate-boca vice-presidente chapéu-de-sol peroba-do-campo tenente-coronel água-marinha	couves-flores guarda-roupas guarda-chuvas bate-bocas vice-presidentes chapéus-de-sol perobas-do-campo tenentes-coronéis águas-marinhas

2. Rod imenica

[photo credits: Mundo Educação]

Imenice u portugalskom jeziku imaju dva roda: muški i ženski. Uopšteno govoreći, imenice koje se završavaju na nenaglašeno –o muškog su roda (npr.: aluno, banco, livro, solo...), a imenice koje se završavaju na nenaglašeno –a  ženskog su roda (npr.: aluna, casa, mala, saia...). Međutim, ima više imenica koje se završavaju na nenaglašeno –a a muškog su roda (npr.: clima, cometa, dia, drama, fantasma, fonema, grama, mapa, planeta, problema, quilograma, telefonema, telegrama, sintagma...). U pitanju su najčešće reči poreklom iz klasičnog grčkog jezika. Govornici srpskog koji uče portugalski kao strani jezik često greše kada upotrebljavaju ove imenice (npr. *Eu tenho uma problema, *Esta mapa é grande i sl.), tako da je preporučljivo da posebno obrate pažnju na njihov rod. Osim toga, ima i nekih imenica koje se završavaju na nenaglašeno –o a ženskog su roda. U pitanju su uglavnom skraćeni oblici (npr.: foto < fotografia, moto < motocicleta...). Konkretne imenice koje se završavaju na –ão muškog su roda (npr.: algodão, balcão, feijão...), dok su apstraktne ženskog (npr.: educação, opinião, produção, sedução...). Važan izuzetak je imenica mão, koja je ženskog roda, iako je konkretna. Što se tiče imenica koje se završavaju na druge vokale ili konsonante, veoma je teško unapred prepoznati njihov rod samo na osnovu završetka.

Imenice koje označavaju ljude i životinje uglavnom imaju jedan oblik za bića muškog pola a drugi za bića ženskog. Ponekad se oblik za ženski rod potpuno razlikuje od oblika za muški, a ponekad je izveden od osnove oblika za muški.

2.1. Oblici za muški i ženski rod koji su različitih osnova

muški rod	ženski rod
bode boi / touro cão carneiro cavalo compadre frei genro homem macho marido padrasto padrinho pai zangão	cabra vaca cadela ovelha égua comadre sóror / soror nora mulher fêmea mulher madrasta madrinha mãe abelha

2.2. Ženski rod izveden od osnove muškog roda

a) Imenice koje se završavaju na nenaglašeno –o tvore ženski rod zamenjujući taj vokal nenaglašenim –a.

muški rod	ženski rod
aluno gato moço pombo	aluna gata moça pomba

b) Imenice koje se završavaju na konsonant najčešće tvore ženski rod tako što dodaju nastavak –a.

muški rod	ženski rod
camponês português doutor empregador	camponesa portuguesa doutora empregadora

c) Imenice koje se završavaju na –ão mogu tvoriti ženski rod na tri različita načina: zamenjujući završetak –ão završetkom –oa, završetkom –ã, ili završetkom –ona. Ima i izuzetaka, kao što su barão > baronesa, sultão > sultana, perdigão > perdiz...

muški rod	ženski rod
leão leitão patrão anão cidadão irmão comilão folião solteirão	leoa leitoa patroa anã cidadã irmã comilona foliona solteirona

d) Imenice koje se završavaju na nenaglašeno –e uglavnom imaju isti oblik u oba roda (npr.: Ele é um bom estudante / Ela é uma boa estudante.). Neke od njih, međutim, tvore ženski rod tako što završetak –e zamenjuju završetkom –a.

muški rod	ženski rod
elefante infante mestre monge parente	elefanta infanta mestra monja parenta

e) Na kraju, neke imenice uopšte ne slede navedena pravila.

muški rod	ženski rod
abade avô conde duque frade herói maestro poeta príncipe profeta rapaz rei réu sacerdote	abadessa avó condessa duquesa freira heroína maestrina poetisa princesa profetisa PE rapariga / PB moça rainha ré sacerdotisa

[photo credits: Pinterest]

3. Literatura

Cunha, C. & L. F. Lindley Cintra. (2001). Nova Gramática do Portugês Contemporâneo. Rio de Janeiro: Nova Fronteira.

Serra Pietsch, G. & M. Ćirić. (2014). Anexo Gramatical. Em: Por dentro do Brasil - Método de português brasileiro para estrangeiros. Nível básico e intermediário (pp. 227-254). Belgrado: Glosarijum.

Talan, N. (2003). Osnove gramatike portugalskoga jezika. Zagreb: Školska knjiga.