Ovo je još jedan tekst o vrstama reči u portugalskom jeziku (prethodno su na ovom blogu objavljeni tekstovi o ličnim zamenicama, imenicama i pridevima). Brojevi (na portugalskom numerais) jesu vrsta reči kojima se označava tačna količina objekata (predmeta, ljudi, pojava i dr.), ili pak mesto koje jedan objekat zauzima u grupi objekata.
1. Podvrste brojeva
Vrsta reči brojevi (numerais) u portugalskom se jeziku deli
na četiri podvrste: osnovni (cardinais),
redni (ordinais), umnožni (multiplicativos) i razlomački (fracionários). Ovima se uslovno mogu
pridodati i tzv. grupni brojevi (numerais
coletivos).
1.1. Osnovni brojevi
Osnovni brojevi služe da se
označi:
1.1.1. Količina sama po sebi. U
tom slučaju, broj se u sintaksičkom smislu ponaša kao imenica:
Dois e dois são quatro – Dva i dva je četiri.
1.1.2.
Tačno određena količina objekata. U tom slučaju, broj stoji uz imenicu i
određuje je, u sintaksičkom smislu na isti način kao i pridev:
Havia três pessoas na reunião – Bilo je tri
osobe na sastanku.
1.2. Redni brojevi
Redni
brojevi označavaju mesto koje objekat zauzima u svojoj grupi, odnosno poredak
objekata unutar grupe. U morfosintaksičkom smislu, oni se ponašaju kao pridevi:
Quem foi o primeiro da fila? – Ko je bio prvi u redu?
1.3. Umnožni brojevi
Umnožni
brojevi označavaju proporcionalno povećanje količine, tj. njeno umnožavanje. U
morfosintaksičkom smislu mogu se ponašati kao pridevi, a češće kao imenice:
Ela tinha o dobro do meu salário – Ona je imala duplo veću
platu od mene.
1.4. Razlomački brojevi
Razlomački
brojevi služe da se označi proporcionalno umanjenje količine, tj. njeno
deljenje. U morfosintaksičkom smislu ponašaju se kao imenice:
Já li a metade do livro – Pročitao sam već polovinu
knjige.
Gastei dois terços do salário – Potrošio sam dve trećine
plate.
1.5. Grupni brojevi
Ovo
su u morfosintaksičkom smislu imenice, značenjski bliske grupnim imenicama,
koje označavaju skup osoba ili predmeta. Međutim, dok grupne imenice ne
iskazuju tačnu količinu, njeno iskazivanje je osnovna odlika grupnih brojeva.
Navešćemo nekoliko primera:
par – par, dezena
– desetina, década – dekada, decenija,
dúzia – tuce, centena – stotina, milhar
– hiljada, lustro – period od pet
godina...
 |
| [image credits: Info Escola] |
2. Promena brojeva
2.1. Promena osnovnih brojeva
Osnovni
brojevi um i dois, kao i stotine počevši od duzentos
menjaju se po rodu:
um - jedan / uma
– jedna
dois – dva / duas
– dve
m. duzentos / ž. duzentas
m. trezentos / ž. trezentas
itd.
Evo
i par primera u kontekstu:
Eu tenho duzentos dólares e trezentas
libras – Imam dvesta dolara i trista funti.
Houve quinientas pessoas no concerto – Bilo je petsto
ljudi na koncertu.
Kada
broj dois stoji uz broj mil (hiljadu), onda se on menja po rodu,
slažući se sa imenicom koja se kvantifikuje:
dois mil homens – dve hiljade muškaraca, ALI duas mil mulheres – dve
hiljade žena
Brojevi
milhão, bilhão (ili bilião), trilhão itd., ponašaju se kao imenice i
menjaju se po broju, tj. imaju i jedninu i množinu:
um milhão, dois milhões, três
milhões... – jedan
milion, dva miliona, tri miliona...
Broj ambos zamenjuje os dois i
menja se po rodu:
ambos os homens – obojica muškaraca
/ ambas as mulheres – obe žene
Ostali osnovni brojevi su
nepromenljivi.
2.2. Promena rednih brojeva
Redni brojevi se menjaju i po
rodu i po broju:
primeiro – prvi / primeira – prva / primeiros – prvi / primeiras
– prve
segundo – drugi / segunda – druga / segundos – drugi/ segundas
– druge
itd.
2.3. Promena umnožnih brojeva
Kada se ponašaju kao imenice,
umnožni brojevi su nepromenljivi:
Ele poderia ser meu pai, tem o dobro da minha idade – Mogao bi
otac da mi bude, duplo je stariji od
mene.
Kada se pak ponašaju kao
pridevi, ovi brojevi se menjaju po rodu i broju, tj. mogu imati i jedninu i
množinu, kao i muški i ženski rod:
Costuma tomar o remédio em doses dúplas – Ima običaj da uzima lek u duplim dozama.
Oblici
dúplice (dvostruki/a), tríplice (trostruki/a) menjaju se samo
po broju:
Ele tomou duas vacinas tríplices quando era menino –
Primio je dve trostruke vakcine kad
je bio dečak.
2.4. Promena razlomačkih brojeva
Razlomački brojevi se slažu po
broju i rodu sa rednim brojem koji označava deo objekta:
Comi uma metade da maçã – Pojeo sam jednu polovinu
jabuke.
Eu depositei um terço e Marcos dois
terços da quantia na conta – Ja sam deponovao jednu trećinu a Markos dve trećine sume na račun.
Razlomački
broj meio (pola) slaže se po rodu sa
kvantifikatorom uz koji stoji:
Rita comprou três quilos e meio de açúcar – Rita je kupila tri i po kila šećera.
Fiquei
duas horas e meia esperando – Čekao
sam dva i po sata.
Napomena:
U portugalskom se polovina do punog sata izražava prethodnim satom na koji se
doda e meia (i po), npr. seis e meia (pola sedam). Kada se želi
reći “pola 1 ujutru”, to je moguće izraziti i sa meia-noite e meia. Kada se želi izraziti “pola 1 popodne”, u
evropskom portugalskom se može reći meio-dia
e meia, dok se u brazilskom kaže meio-dia
e meio.
2.5. Promena grupnih brojeva
Svi
grupni brojevi imaju jedninu i množinu:
três décadas – tri decenije
cinco dúzias – pet tuceta
 |
| [image credits: Revisão para quê?] |
3. Značenja i upotrebe brojeva
3.1. Značenja i upotreba nekih
osnovnih brojeva
Među
osnovne brojeve obično se ubraja i zero
(nula), koji se u sintaksičkom smislu ponaša kao imenica i obično se koristi u
službi apozicije, npr.:
grau zero – nulti stepen
tolerância zero – nulta tolerancija
Broj cem (sto) ima i oblik cento.
Prvi se koristi za „okruglu“ vrednost (tačno sto), a drugi za brojeve između
sto i dvesta (sto jedan, sto dva itd.):
cem rapazes – sto momaka
cento e um homens – sto jedan čovek
cento e duas mulheres – sto dve žene
cento e cinquenta casas – sto pedeset kuća
Kada ispred njega stoji
neodređeni ili određeni član (dakle, um
cento ili o cento), onda se
ponaša kao imenica koja znači „stotinu“:
Comprou um cento de
canetas – Kupio je stotinu olovaka.
Pagou caro pelo cento de cadernos – Platio je skupo stotinu
svezaka.
Procenti („posto“, „odsto“)
izražavaju se izrazom por cento:
50% - cinquenta por cento
100% - cem por cento
Broj bilhão (koji ima i oblik bilião,
nešto ređe korišćen) danas u Brazilu znači „milijardu“, tj. hiljadu miliona,
dok je u Portugalu zadržao značenje „bilion“, tj. „milion miliona“. Samim tim, trilhão u brazilskom portugalskom odgovara našem bilionu, a ne
trilionu.
Broj četrnaest ima oblik quatorze, koji se češće koristi u
evropskom portugalskom, i catorze,
koji se češće koristi u brazilskom portugalskom. U evropskom portugalskom se za
šesnaest, sedamanest i devetnaest češće koriste oblici dezasseis, dezassete i dezanove, respektivno, dok se u
brazilskom portugalskom češće koriste dezesseis,
dezessete i dezenove.
3.2. Upotreba veznika e
(„i“) sa osnovnim brojevima
Veznik e stavlja se uvek između stotica, desetica i jedinica:
trinta e seis – trideset pet
duzentos e quarenta
e oito – dvesta četrdeset osam
Ovaj veznik se ne stavlja
između hiljada i stotica, osim ako se broj ne završava sa dve nule:
1995 – mil novecentos e noventa e
cinco
1900 – mil e novecentos
U brojevima koji su veoma
veliki (više stotina hiljada ili miliona), veznik e se stavlja između jedinica koje pripadaju jednom redu veličine, a
izostavlja se kada se prelazi na sledeći red veličine (u pisanju na tom mestu
stoji zarez), npr.:
572.341.294 – quinientos e setenta e dois milhões, trezentos e quarenta e um mil, duzentos e noventa e quatro
3.3. Značenja i upotreba rednih
brojeva
 |
| [image credits: Figuras de Linguagem] |
Osim
oblika rednog broja primeiro/a
(prvi/a), portugalski jezik je očuvao i originalni latinski oblik primo/a, ali se on veoma retko koristi,
najčešće u nekim složenicama ili izrazima, kao što je npr. obra-prima (remek-delo). Značenjski se osamostalio i kao imenica,
pa danas primo odnosno prima znači „rođak/rođaka prvog stepena“, tj. „brat/sestra od tetke, ujaka
ili strica“. Kao imenica, prima ima
još dva značenja: 1) „prvi liturgijski čas“ i 2) „najviše postavljena žica u
žičanom instrumentu“.
U
kartama ili nekim drugim igrama, kao redni brojevi se koriste i imenice ás, duque,
terno i quadra. Imenica ás je, baš kao i u našem jeziku, dobila i preneseno
značenje:
Ele é um verdadeiro ás de esporte – On je pravi sportski as.
Često se u portugalskom jeziku
umesto rednih brojeva koriste osnovni. Na primer, uz imena vladara i crkvenih
velikodostojnika, uz poglavlja knjige (činove drame i sl.) te uz vekove, redni
brojevi se koriste samo do deset, dok ih posle zamenjuju osnovni. Evo nekoliko
primera:
Pedro II – Pedro segundo – Pedro Drugi
Luís XIV – Luís quatorze – Luj Četrnaesti
Ato III – Ato terceiro – treći čin
Capítulo XII –
Capítulo doze – dvanaesto
poglavlje
Século V – Século quinto
– peti vek
Século XXI – Século vinte e um – dvadesetprvi vek
Međutim, ako broj stavljamo pre
imenice, što je znatno ređa situacija, onda se obavezno koristi redni broj:
III ato – terceiro ato – treći čin
VI século – sexto século – šesti vek
Pri numeraciji članova zakona,
podzakonskih akata, ugovora i drugih pravnih dokumenata, redni brojevi se
koriste do devet, a od deset nadalje osnovni:
Artigo 1° - Artigo primeiro – Član prvi
Artigo 9° - Artigo nono –
Član deveti
Artigo 10 – Artigo dez –
Član deseti
Artigo 32 – Artigo trinta e dois – Član trideset i drugi
Dani u mesecu se označavaju
osnovnim brojevima, osim prvog, na koji se, po pravilu, referiše rednim:
24 de agosto – vinte e quatro de agosto – dvadesetčetvrti
avgust
1 de setembro – primeiro de setembro – prvi septembar
Pa ipak, moguće je na prvi dan
referisati i osnovnim brojem (npr. um de setembro), što je često u govoru, posebno u evropskom
portugalskom.
Pri numeraciji stranica u
knjizi, objekata u ulici, stanova ili prostorija u zgradi, sedišta u sali i
sl., koriste se osnovni brojevi i stavljaju se posle imenice:
página 3 – página três – stranica tri
cabine 2 – cabine dois – kabina dva
apartamento 104 – apartamento cento e
quatro – stan sto četiri
Moguće
je, međutim, staviti broj i ispred imenice, mada je to znatno ređe u upotrebi.
U takvom poretku se pak koristi redni broj:
terceira página – treća
strana
segunda cabine – druga
kabina
centésimo quarto apartamento – sto četvrti stan
3.4. Upotreba umnožnih brojeva
Što se tiče umnožnih brojeva, u
redovnoj upotrebi su samo oblici dobro,
duplo i triplo. Ostali postoje, ali se pojavljuju samo u eruditnom stilu
portugalskog jezika. Umesto njih, koristi se osnovni broj sa rečju vezes (puta): quatro vezes (četiri puta), onze
vezes (jedanaest puta), cento e
trinta vezes (sto trideset puta) itd.
3.5. Upotreba razlomačkih
brojeva
 |
| [image credits: Jovem Filósofo] |
Postoje dva prava razlomačka
broja: meio (ili metade) – polovina i terço
– trećina. Ostali se tvore na neki od sledeća dva načina:
a) od odgovarajućeg rednog
broja: quarto – četvrtina, vigésimo – dvadesetina, centésimo – stotina itd., onda kada je
taj redni broj sastavljen od jedne reči;
b) od odgovarajućeg osnovnog
broja, kome se dodaje reč avos: doze avos – dvanaestina, vinte e quatro avos – dvadesetčetvrtina,
cento e dezoito avos –
stoosamnaestina itd., onda kada je redni broj koji im odgovara sastavljen od
dve ili više reči.
Tako, npr. za četvrtinu koristimo
redni broj (quarto), a za
četrnaestinu osnovni broj četiri plus avos
(quatro avos), jer redni broj koji
odgovara ovom razlomačkom broju ima dve reči (décimo quarto).
Izuzimajući oblik meio, pre razlomačkih brojeva se stavlja
osnovni broj koji pokazuje koliko delova celine ima: um quarto – jedna četvrtina, dois
quintos – dve petine, cinco doze avos
– pet dvanaestina itd.
U portugalskom jeziku se često
koristi i oblik meia-dúzia (pola
tuceta). U govornom brazilskom portugalskom ovaj oblik se skraćuje na meia i zamenjuje broj šest, naročito
kada se diktiraju neki nizovi cifara (npr. broj telefona, broj računa i dr.).
Tako, npr., broj telefona 064/236-562 Brazilci čitaju: zero, meia, quatro, dois,
três, meia, cinco, meia, dois.
4. Tabele sa brojevima
4.1. Tabela sa osnovnim i rednim
brojevima
cifra
|
osnovni broj
|
redni broj
|
1
|
um
|
primeiro
|
2
|
dois
|
segundo
|
3
|
três
|
terceiro
|
4
|
quatro
|
quarto
|
5
|
cinco
|
quinto
|
6
|
seis
|
sexto
|
7
|
sete
|
sétimo
|
8
|
oito
|
oitavo
|
9
|
nove
|
nono
|
10
|
dez
|
décimo
|
11
|
onze
|
undécimo ili décimo primeiro
|
12
|
doze
|
duodécimo ili décimo segundo
|
13
|
treze
|
décimo terceiro
|
14
|
quatorze ili catorze
|
décimo quarto
|
15
|
quinze
|
décimo quinto
|
16
|
dezesseis ili dezasseis
|
décimo sexto
|
17
|
dezessete ili dezassete
|
décimo sétimo
|
18
|
dezoito
|
décimo oitavo
|
19
|
dezenove ili dezanove
|
décimo nono
|
20
|
vinte
|
vigésimo
|
21
|
vinte e um
|
vigésimo primeiro
|
30
|
trinta
|
trigésimo
|
40
|
quarenta
|
quadragésimo
|
50
|
cinquenta
|
quinquagésimo
|
60
|
sessenta
|
sexagésimo
|
70
|
setenta
|
septuagésimo
|
80
|
oitenta
|
octogésimo
|
90
|
noventa
|
nonagésimo
|
100
|
cem
|
centésimo
|
200
|
duzentos
|
ducentésimo
|
300
|
trezentos
|
trecentésimo
|
400
|
quatrocentos
|
quadringentésimo
|
500
|
quinientos
|
quingentésimo
|
600
|
seiscentos
|
seiscentésimo ili sexcentésimo
|
700
|
setecentos
|
septingentésimo
|
800
|
oitocentos
|
octingentésimo
|
900
|
novecentos
|
nongentésimo
|
1000
|
mil
|
milésimo
|
10.000
|
dez mil
|
dez milésimos
|
100.000
|
cem mil
|
cem milésimos
|
1.000.000
|
um milhão
|
milionésimo
|
1.000.000.000
|
um bilhão
|
bilionésimo
|
4.2. Tabela sa umnožnim i razlomačkim brojevima
umnožni brojevi
|
razlomački brojevi
|
duplo, dobro, dúplice
|
meio ili metade
|
triplo, tríplice
|
terço
|
quádruplo
|
quarto
|
quíntuplo
|
quinto
|
sêxtuplo
|
sexto
|
séptuplo
|
sétimo
|
óctuplo
|
oitavo
|
nônuplo
|
nono
|
décuplo
|
décimo
|
undécuplo
|
undécimo ili onze
avos
|
duodécuplo ...
|
duodécimo ili doze
avos ...
|
cêntuplo
|
centésimo
|
 |
| [image credits: Elo7] |
5. Literatura
Veći deo teksta ovog članka
zasniva se na poglavlju o brojevima iz jedne od najrelevantnijih gramatika
portugalskog jezika, odakle je autor preuzeo i većinu primera, uz manje
modifikacije:
Cunha, C., & L.F. Lindley
Cintra. (2001). Nova Gramática do Português Contemporâneo. Rio de Janeiro: Nova Fronteira.
Radi prevođenja nekih
lingvističkih termina koji se u ovom članku javljaju autor se poslužio i
sledećom publikacijom:
Talan, N. (2003). Osnove gramatike portugalskoga jezika.
Zagreb: Školska knjiga.
