Cilj ovog posta jeste da na jednom mestu objedini i na sažet način izloži najvažnije podatke o portugalskom jeziku. Verujem da će i oni koji o portugalskom ne znaju mnogo nakon čitanja ovih redova steći neku jasniju predstavu o ovom jeziku, a donekle i o njegovom govornom području.
Rasprostranjenost u svetu i broj govornika
Portugalski ima status zvaničnog jezika u devet zemalja: Angola, Brazil, Ekvatorijalna Gvineja, Gvineja Bisau, Istočni Timor, Mozambik, Portugal, Sao Tome i Prinsipe i Zelenortska Ostrva. Zvaničan je jezik i u autonomnoj oblasti Makau, koja danas pripada Narodnoj Republici Kini. Takođe, to je zvaničan ili radni jezik i mnogih relevantnih međunarodnih organizacija, kao što su Evropska Unija, Afrička Unija i MERCOSUR (Zajedničko tržište zemalja Južne Amerike). Postoje inicijative i konkretni potezi da se portugalskom obezbedi status jednog od zvaničnih jezika Ujedinjenih Nacija.
Kao manjinski jezik, portugalski je priznat u 12 zemalja. U nekima od njih opstaje od davnina, od vremena kada su portugalski moreplovci "otkrivali" dotad nepoznate krajeve Novog sveta. U neke je pak prenet velikim prilivom skorašnje emigracije. U svakom slučaju, zajednica izvornih govornika portugalskog izvan zemalja u kojima je on zvaničan broji nekoliko miliona ljudi. Najveća je u Paragvaju, Sjedinjenim Državama, Francuskoj, Južnoafričkoj Republici, Japanu, Kanadi, Nemačkoj, Luksemburgu, Venecueli, Švajcarskoj, Belgiji i Ujedinjenom Kraljevstvu.
Ukupan broj govornika portugalskog jezika teško je precizno utvrditi. Podaci koji se o tome navode neretko se razlikuju i za po nekoliko stotina hiljada govornika. Najrelevantniji izvor koji treba konsultovati radi pribavljanja takvih podataka je registar svetskih jezika Ethnologue, koji se redovno ažurira. Prema trenutnim informacijama, u svetu ima oko 220 miliona izvornih govornika portugalskog jezika. Što se tiče onih koji ga znaju kao strani jezik na nekom nivou kompetencije, preciznih podataka o tome nema, ali su procene da i njih ima više desetina miliona.
Govorno područje portugalskog jezika naziva se luzofonija (na portugalskom: Lusofonia). Govorni predstavnik portugalskog naziva se luzofon (na portugalskom: lusófono). Ove reči potiču od naziva nekadašnje rimske provincije Luzitanije, koja je obuhvatala teritoriju današnjeg Portugala.
Genetska klasifikacija
Jezici ne postoje izolovano jedni od drugih, već se mogu klasifikovati u odgovarajuće grupe po svojoj genetskoj srodnosti, tj. po zajedničkom poreklu. Portugalski jezik spada u indoevropsku jezičku porodicu, u romansku grupu jezika. To znači da je nastao evolucijom latinskog jezika, i to onih njegovih dijalekata koji su se govorili u severozapadnim krajevima Iberijskog poluostrva. Potpuna genetska klasifikacija portugalskog jezika, prema opšteprihvaćenim lingvističkim kriterijumima (iako neka sporenja u stručnim krugovima i dalje postoje) ovako izgleda: indoevropska porodica > italski jezici > romanska grupa jezika > zapadnoromanski jezici > iberoromanski jezici > zapadnoiberijski jezici > galisijsko-portugalski jezici > portugalski jezik.
Najbliži srodnik portugalskom jeziku je galisijski, koji se govori u severozapadnoj španskoj Autonomnoj zajednici Galisiji. Može se reći da su ova dva jezika nekada bila objedinjena, ali su se onda pojedini dijalekti tog zajedničkog dijasistema, u ranom srednjem veku, "spuštali" u zapadne i jugozapadne krajeve Iberijskog poluostrva, udaljavajući se od onih koji su ostali na svom mestu. Tako su se galisijski i portugalski jezik razdvojili. Galisijski je ostao u istim krajevima, a portugalski je zauzeo oblast današnjeg Portugala. Pored njih, istoj skupini jezika danas pripadaju i jezici poznati pod nazivom fala i eonavski ili galisijsko-asturijski. Zbog kasnije moći i prestiža portugalskog odnosno stigmatizacije galisijskog u španskoj državi, često se tvrdilo da je galisijski jezik samo dijalekat portugalskog. Lingvistički gledano, međutim, takve tvrdnje nemaju nikakvog osnova. Pre bi se moglo reći da savremeni portugalski i savremeni galisijski jezik imaju zajedničkog pretka, od koga je galisijski strukturalno čak manje udaljen nego portugalski.
Grafija
Portugalski jezik se zapisuje latiničkim alfabetom, u verziji koja ima 26 grafema. Grafeme <k>, <y> i <w> koriste se samo za pisanje nekih reči stranog porekla, kao i pojedinih vlastitih imena i komercijalnih naziva. Grafema <h> nema nikakvu glasovnu vrednost, ali se koristi iz etimoloških razloga i služi za digrafe <ch>, <lh> i <nh>. Portugalska grafija koristi se i brojnim dijakritičkim znacima. To su akcenti akut (´), gravis (`) i cirkumfleks (^), zatim tilda (~), kao i sedilja, koja se piše ispod grafeme <c>, i tako tvori tzv. ce cedilhado: <ç>. Takozvana dijereza (¨), koja se pisala samo iznad grafeme <u> u pojedinim kontekstima, u brazilskoj varijanti portugalskog, ukinuta je Pravopisnim sporazumom portugalskog jezika iz 1990. godine. Pisanje dijakritičkih znakova, a pogotovo akcenata, veoma je važno, jer oni ne određuju samo mesto naglaska u reči, već mogu označavati i fonološke karakteristike vokala nad kojima stoje.
Portugalska grafija je umereno etimološke prirode, što znači da delimično odražava nekadašnji izgovor i da nije u potpunosti reformisana u skladu sa savremenim izgovorom. Ovo važi za grafiju svih savremenih romanskih jezika, mada ne uvek u istoj meri. Francuska grafija, recimo, mnogo je udaljenija od savremenog francuskog izgovora, u poređenju sa situacijom u portugalskom, dok je španska nešto bliža aktuelnoj fonološkoj situaciji španskog. Sve u svemu, može se reći da načelna "pravila za čitanje" u savremenom portugalskom postoje i nije preterano teško savladati ih.
Osnovne tipološke odlike
Osim toga što se jezici mogu klasifikovati genetski, na osnovu zajedničkog porekla, oni se mogu svrstavati i u određene kategorije na osnovu glavnih odlika svoje strukture. To se naziva tipološkom klasifikacijom jezika. Tako, recimo, neki jezici imaju imenske i glagolske promene, dok ih drugi nemaju, neki imaju tačno fiksiran red rečeničnih članova, dok je u drugima on slobodniji, itd.
Osnovne tipološke odlike portugalskog jezika slične su kao i kod ostalih jezika romanske grupe. Portugalski je umereno flektivan jezik. Ima razrađenu glagolsku promenu (mnogo više nego germanski jezici, recimo), ali mu se imenska promena svodi na kategoriju roda, broja i stepena (padeža nema, za razliku od, na primer, većine slovenskih jezika). Uobičajen red reči u portugalskom je SVO (subjekat - predikat - objekat). Zahvaljujući izraženoj glagolskoj flektivnosti, portugalski spada u takozvane pro-drop jezike, što znači da je moguće iz rečenice izostaviti subjekat, jer nam glagol svojim oblikom ukazuje na to koje lice vrši radnju.
Sastav rečnika prema poreklu reči
Najveći deo leksikona portugalskog jezika čine reči latinskog porekla. Ne treba, međutim, zanemariti ni bogato preromansko nasleđe u portugalskom. U pitanju su reči iz autohtonih iberijskih jezika, kao što su keltski govori sa teritorije nekadašnje Luzitanije i Galecije. U pitanju je oko hiljadu reči, najčešće naziva mesta, reka, planina i sl., ali i nekih predmeta za svakodnevnu upotrebu.
U 5. veku n.e., Vizigoti su osvojili Iberijsko poluostrvo i tamošnjem stanovništvu doneli obilje svojih, germanskih reči. Mnoge su se zadržale u portugalskom do danas, a naročito one iz sfere vojske i ratovanja. Slična je situacija bila i sa uticajem arapskog, u periodu mavarske dominacije, od 9. do 13. veka. Od tada u portugalskom (kao i u ostalim iberoromanskim jezicima) postoji mnoštvo reči arapskog porekla, od kojih se većina može prepoznati po prefiksu al-.
Portugalska osvajanja udaljenih teritorija širom Novog sveta, od 15. veka nadalje, odvela su Portugalce u kontakt sa mnogim narodima Azije, Afrike i Južne Amerike. I iz njihovih jezika preuzete su mnoge nove reči, koje su preko portugalskog prešle i u druge evropske jezike. One najčešće označavaju biljne i životinjske vrste, kao i razne kulturne fenomene. Neke od tih reči primili smo i mi, posredstvom drugih uticajnih velikih jezika (npr. banana, ananas, kokos, pagoda, mandarin, pirana, monsun itd.)
Kada se čitava evropska kultura našla pod kulturnim uticajem francuskog jezika, ni portugalski nisu mimoišle francuske pozajmljenice. Kasnije je ovaj proces ponovljen, i to mnogo intenzivnije, sa svetski najprestižnijim engleskim jezikom. Najviše novih reči portugalski danas dobija upravo iz engleskog.
Kratak pregled istorije
Istorija portugalskog jezika, od perioda koji se može smatrati njegovim formiranjem do danas, veoma je složena i sastoji se od raznih faza. Ovde ću hronološki izneti samo najznačajnije trenutke koji su je obeležili:
- 409-711. Period intenzivnih migracija na Iberijskom poluostrvu. Uticaj Vizigota.
- 711. Invazija Mavara. Arapski uticaj.
- 9-11. vek. Rekonkista (ponovno osvajanje). Razdvajanje galisijskog od portugalskog.
- 1095. Nezavisnost Portugala. Početak afirmacije portugalskog jezika.
- 12-14. vek. Bogato pesničko stvaralaštvo na portugalskom.
- 1249. Kraj rekonkiste. Portugalski potiskuje jezik Mavara - mosarapski.
- 1290. Prvi portugalski univerzitet - Univerzitet u Koimbri.
- 15. i 16. vek. Portugalska "otkrića" novih krajeva. Portugalski postaje jezik međunarodnog pomorstva i trgovine.
- 1498. Portugalski dospeva u Indiju.
- 1500. Portugalski se iskrcava u Brazil.
- 1557. Portugalski dolazi u Kinu.
- 1755-1779. Doba reformi Markiza od Pombala. Portugalski definitivno postaje jedini zvanični jezik u Brazilu.
- 1807. Napoleon osvaja Portugal. Kraljevski dvor prelazi u Brazil. Najprestižniji portugalski dijalekt, onaj kojim su govorili dvorjani i plemstvo, iskrcava se u Rio de Žaneiro i trajno utiče na tamošnje lokalne govore.
- 1882. Brazil postaje nezavisan. Otvara se mogućnost formiranja brazilske nacionalne varijante portugalskog jezika.
- 1975. Portugalske kolonije u Africi postaju nezavisne. Opredeljuju se da zadrže portugalski kao svoj zvaničan jezik.
Teritorijalna raznolikost: dijalekti i nacionalne varijante
S obzirom na to da se portugalski jezik govori na pet kontinenata, u međusobno veoma udaljenim delovima sveta, da ga govori na stotine miliona ljudi, i da je zajednica njegovih govornika multinacionalna, multikulturna i multikonfesionalna, sasvim je prirodno da on nije jedinstven, nego da postoje različiti "oblici" portugalskog jezika.
Krajnje uprošćeno rečeno, postoje tri velike skupine dijalekata portugalskog jezika. To su dijalekti koji se govore u Portugalu, u Brazilu i u Africi. Prvi se zajednički nazivaju evropski portugalski, drugi brazilski portugalski, a treći afrički portugalski. Njima se mogu pridodati i dijalekti portugalskog iz Azije i Okeanije, koji su po broju govornika znatno manji. Između svih ovih skupina dijalekata postoje znatne razlike, koje se najpre uočavaju u izgovoru, a zatim i u leksici, ali i u gramatici, pre svega u sintaktičkoj strukturi.
Zbog tih razlika, bilo bi neodrživo i nerazumno da portugalski jezik ima jedan jedini standardni oblik koji bi važio za čitavo njegovo govorno područje. I drugi jezici slične geolingvističke i sociolingvističke situacije imaju standarde koji se dele na više nacionalnih varijanti. Tako, recimo, postoje britanski, američki, australijski i kanadski engleski (a danas već i mnoge druge nacionalne varijante ovog najzastupljenijeg svetskog jezika), zatim poluostrvski i latinoamerički španski, nemački iz Nemačke, ali i onaj iz Austrije i Švajcarske, itd. Što se tiče portugalskog, njegov standardni oblik ostvaruje se kroz dve nacionalne varijante: evropsku i brazilsku.
Evropska nacionalna varijanta portugalskog jezika zasniva se na govoru obrazovanih ljudi iz centralnih delova Portugala, od Lisabona, preko Koimbre, do Porta. Brazilska nacionalna varijanta pak, veoma je izveštačena i udaljena od realnih savremenih govora brazilskog stanovništva, čak i onog najobrazovanijeg. Ona se zasniva pre svega na korpusu književnih tekstova, od romantizma do početka XX veka, a dosta se oslanja i na filološko-gramatičku tradiciju evropske nacionalne varijante. Zbog toga se jezička situacija u savremenom Brazilu može smatrati veoma složenom i problematičnom. Ona nalikuje na sva ona društva u kojima postoji jedan standardni jezik, dok najveći deo stanovništva koristi neki potpuno drugi oblik jezika i ne uspeva da savlada jezički standard (za grubo poređenje može poslužiti situacija u srpskom narodu pre Vukove reforme, kada je kao književni jezik funkcionisao slavjanoserbski, iako ga 99 odsto stanovništva nije znalo). Što se tiče afričkih luzofonih zemalja, u njima se kao standardni jezik i dalje koristi evropska nacionalna varijanta portugalskog (što nam daje povoda da je okarakterišemo kao plurinacionalnu). Budući da se tamošnji govori ipak razlikuju od onih iz Portugala, postoje namere i konkretne aktivnosti u pravcu izgrađivanja odgovarajućih afričkih varijanti standardnog portugalskog. Najdalje se u tome otišlo u Angoli i Mozambiku. Ove države imaju pred sobom težak zadatak regulisanja svoje zamršene jezičke situacije ne samo po pitanju portugalskog, već pre svega i po pitanju položaja drugih, autohtonih jezika.
Osvrt na razlike između evropskog i brazilskog portugalskog
Jedno od pitanja koje mi ljudi najčešće postavljaju kada im kažem da se bavim portugalskim jezikom jeste i ono o razlikama između evropskog i brazilskog portugalskog. Odgovor na ovo pitanje zapravo nije nimalo lak. Naime, odmah treba postaviti potpitanje: na razlike između kog evropskog i kog brazilskog portugalskog se misli? Naime, ako poredimo govorni jezik prosečnih Portugalaca sa govornim jezikom prosečnih Brazilaca, doći ćemo do zaključka da su razlike znatne i da se čak ta dva lingvistička koda mogu smatrati i posebnim jezicima. Međutim, ono što se najčešće poredi jesu nacionalne varijante, tj. standardni evropski i standardni brazilski portugalski. Osvrnimo se na najvažnije razlike koje postoje između njih.
Razlike između evropske i brazilske varijante portugalskog jezika najpre se uočavaju u izgovoru. Fonologija evropskog portugalskog pokazuje tendenciju ka redukciji ili zatvaranju vokala u svim nenaglašenim položajima, tako da laičkom uhu taj izgovor može zvučati kao jedan dug konsonantski niz sa pokojim vokalom. Sasvim suprotno, vokali su u brazilskom portugalskom generalno otvoreniji, a zatvaraju se samo u finalnim nenaglašenim položajima. Osim toga, u brazilskom izgovoru se vokali umeću i u neke konsonatske grupe radi lakšeg izgovora. Sve ovo znači, krajnje uprošćeno rečeno, da evropski portugalski ima izraženu tendenciju ka konsonantizmu, a brazilski ka vokalizmu. Što se tiče konsonanata, pojedini od njih različito se izgovaraju u nekim položajima u ove dve varijante. Foneme /s/ i /z/ na kraju reči ili sloga u evropskom se izgovaraju kao [š], ako posle njih sledi bezvučni suglasnik, odnosno [ž], ako im sledi zvučni. U brazislkom portugalskom ovo se dešava samo u pojedinim regijama (Rio de Žaneiro i Belem do Para, na primer), ali ipak uz drugačiji kvalitet navedenih glasova (palatalniji su). Dalje, u mnogim brazilskim govorima foneme /t/ i /d/ ispred oralnog i nazalnog [i] izgovaraju se kao [ć] odnosno [đ], opet u različitim varijacijama, nekad manje a nekad više palatalno. Grafema <r> na početku reči, posle nazala, ili kada se piše udvojeno, u evropskom portugalskom ima razne izgovore, a najčešći su oni poput "francuskog r" ili španskog "erre doble". U brazilskom pak ovi konteksti najčešće daju izgovor [x] ili [h]. Fonema /l/ na kraju reči ili sloga u evropskom se portugalskom izgovara nešto velarnije nego u drugim položajima u govornom nizu, dok se u brazilskom u istom okruženju pretvara u [w].
Na planu morfologije i sintakse takođe ima razlika, a najznačajnija je ona koja se odnosi na lične zamenice i glagolsku promenu. Naime, zamenica za drugo lice jednine tu u brazilskom portugalskom najčešće je zamenjena sa você. Samim tim, i odgovarajući glagolski oblici za drugo lice jednine drugačiji su. Treba, međutim, napomenuti, da brazilski standard i te kako dozvoljava i upotrebu zamenice tu, uz propisivanje pravilne upotrebe glagola, što je prisutno samo u malobrojnim brazilskim govorima (u državi Maranjao ili na krajnjem jugu, na primer). Nenaglašeni oblici ličnih zamenica i njihov položaj u rečenici veoma su složeno pitanje morfologije portugalskog jezika. I evropska i brazilska varijanta propisuju ista pravila po ovom pitanju, s tim što se u brazilskoj varijanti u nekim slučajevima dozvoljava i nešto slobodnije postavljanje tih oblika zamenica u odnosu na glagol u rečenici. Ovo je, inače, jedan od aspekata u kome je brazilski jezički standard najudaljeniji od realnog govora svih Brazilaca, čak i onih najobrazovanijih.
I dalje na morfosintaktičkom terenu, vredi spomenuti i da se u evropskoj varijanti izražavanje trajnog aspekta glagolske radnje postiže perifrazom estar + a + infinitiv, dok se u brazilskoj varijanti dozvoljava i perifraza estar + gerund. Ona je prisutna i u nekim dijalektima u Portugalu, ali je ipak regionalno obeležena i nije sastavni deo evropskog standarda. Ima sitnijih razlika između dveju nacionalnih varijanti portugalskog i u upotrebi drugih glagolskih perifraza i nekih predloga uz pojedine glagole.
Razlike između evropske i brazilske varijante portugalskog jezika ogledaju se i u rečniku. Gotovo da nema oblasti u kojoj ne postoje reči koje se u ova dva standardna vida portugalskog jezika razlikuju. Navešću, radi ilustracije, samo po nekoliko primera iz nekih važnijih oblasti:
Biljke
brokoli - PE brócolos PB brócolis
praziluk - PE alho-porro PB alho-poró
susam - PE sésamo PB gergelim
Predmeti
odelo - PE fato PB terno
cucla - PE biberão PB mamadeira
pertla - PE atacador PB cadarço
kočnica - PE travão PB freio
Prevozna sredstva
autobus - PE autocarro PB ônibus
voz - PE comboio PB trem
tramvaj - PE elétrico PB bonde
kamion - PE camião PB caminhão
Zanimanja
stjuardesa - PE hospedeira de bordo PB aeromoça
nadničar - PE assalariado rural PB boia-fria
Sport
ekipa - PE equipa PB equipe
gol - PE golo PB gol
golman - PE guarda-redes PB goleiro
sport - PE desporto PB esporte
Informacione tehnologije
ekran - PE ecrã PB tela
miš (za kompjuter) - PE rato PB mouse
lozinka - PE contrassenha PB senha
Nazivi mesta i njihovih stanovnika
Moskva - PE Moscovo PB Moscou
Helsinki - PE Helsínquia PB Helsinque
Kopenhagen - PE Copenhaga PB Copenhague
Jugoslavija - PE Jugoslávia PB Iugoslávia
Iran - PE Irão PB Irã
Poljak - PE polaco PB polonês
Politika i ekonomija
koalicija - PE coalizão PB coligação
komitet - PE comité PB comitê
računovodstvo - PE contabilística PB contabilidade
Prirodne nauke
elektron - PE eletrão PB elétron
stepenovanje - PE exponenciação PB potenciação
binomna nomenklatura - PE nomenclatura binária PB nomenclatura binomial
Radnje
upravljati - PE gerir PB gerenciar
planirati - PE planear PB planejar
sleteti - PE aterrar PB aterrisar
Do usvajanja Pravopisnog sporazuma portugalskog jezika iz 1990. godine, evropska i brazilska varijanta imale su drugačije pravopise. Jedna od najvećih razlika je bila u tome što su se u evropskoj varijanti pisali neki konsonanti koji se nisu izgovarali, već su ukazivali na otvorenost vokala koji im prethode. I danas, nakon ujednačavanja pravopisa, zadržane su mnoge razlike u pisanju, zato što su uslovljene razlikama u izgovoru. Evo nekoliko primera: PE fenómeno PB fenômeno, PE Macedónia PB Macedônia, PE Arménia PB Armênia, PE António PB Antônio...
Zvanična sertifikacija znanja portugalskog kao stranog jezika
Postoje dva zvanična i međunarodno priznata sertifikata kojima se potvrđuju odgovarajući nivoi kompetencije u portugalskom kao stranom jeziku. Jedan se odnosi na evropsku, a drugi na brazilsku nacionalnu varijantu.
Zvanični sertifikat evropskog portugalskog često se naziva po centru koji ga izdaje: CAPLE - Centro de Avaliação de Português Língua Estrangeira. Procese polaganja i sertifikacije zajednički razvijaju i kontrolišu Univerzitet u Lisabonu, Institut Kamoiš i Ministarstvo spoljnih poslova Portugala. Ovim sertifikatom mogu se potvrditi svi nivoi kompetencije u portugalskom kao stranom jeziku, prema Zajedničkom evropskom referentnom okviru za žive jezike, dakle, od A1 do C2. Više informacija o ovom sertifikatu možete pronaći ovde.
Zvanični sertifikat brazilskog portugalskog naziva se CELPE-Bras, što je skraćenica od Certificado de Proficiência em Língua Portuguesa para Estrangeiros - Brasil. Njegovim izdavanjem, kao i ispitnim procesima i konkursima za polaganje, bavi se brazilsko Ministarstvo prosvete, uz logističku podršku Ministarstva spoljnih poslova. Sertifikat ima četiri različita nivoa: srednji, viši srednji, napredni i viši napredni. Više informacija o njemu možete pronaći ovde.
Rasprostranjenost u svetu i broj govornika
Portugalski ima status zvaničnog jezika u devet zemalja: Angola, Brazil, Ekvatorijalna Gvineja, Gvineja Bisau, Istočni Timor, Mozambik, Portugal, Sao Tome i Prinsipe i Zelenortska Ostrva. Zvaničan je jezik i u autonomnoj oblasti Makau, koja danas pripada Narodnoj Republici Kini. Takođe, to je zvaničan ili radni jezik i mnogih relevantnih međunarodnih organizacija, kao što su Evropska Unija, Afrička Unija i MERCOSUR (Zajedničko tržište zemalja Južne Amerike). Postoje inicijative i konkretni potezi da se portugalskom obezbedi status jednog od zvaničnih jezika Ujedinjenih Nacija.
Kao manjinski jezik, portugalski je priznat u 12 zemalja. U nekima od njih opstaje od davnina, od vremena kada su portugalski moreplovci "otkrivali" dotad nepoznate krajeve Novog sveta. U neke je pak prenet velikim prilivom skorašnje emigracije. U svakom slučaju, zajednica izvornih govornika portugalskog izvan zemalja u kojima je on zvaničan broji nekoliko miliona ljudi. Najveća je u Paragvaju, Sjedinjenim Državama, Francuskoj, Južnoafričkoj Republici, Japanu, Kanadi, Nemačkoj, Luksemburgu, Venecueli, Švajcarskoj, Belgiji i Ujedinjenom Kraljevstvu.
Ukupan broj govornika portugalskog jezika teško je precizno utvrditi. Podaci koji se o tome navode neretko se razlikuju i za po nekoliko stotina hiljada govornika. Najrelevantniji izvor koji treba konsultovati radi pribavljanja takvih podataka je registar svetskih jezika Ethnologue, koji se redovno ažurira. Prema trenutnim informacijama, u svetu ima oko 220 miliona izvornih govornika portugalskog jezika. Što se tiče onih koji ga znaju kao strani jezik na nekom nivou kompetencije, preciznih podataka o tome nema, ali su procene da i njih ima više desetina miliona.
 |
| Zastave luzofonih zemalja (uključujući i autonomnu oblast Makau, kao i Cejlon, gde se portugalski govorio nekada, i Indiju, u čijoj oblasti Goi portugalski jezik ima određeni broj govornika i veliki kulturno-istorijski značaj) [image credits: datuopinion.com] |
Govorno područje portugalskog jezika naziva se luzofonija (na portugalskom: Lusofonia). Govorni predstavnik portugalskog naziva se luzofon (na portugalskom: lusófono). Ove reči potiču od naziva nekadašnje rimske provincije Luzitanije, koja je obuhvatala teritoriju današnjeg Portugala.
Genetska klasifikacija
Jezici ne postoje izolovano jedni od drugih, već se mogu klasifikovati u odgovarajuće grupe po svojoj genetskoj srodnosti, tj. po zajedničkom poreklu. Portugalski jezik spada u indoevropsku jezičku porodicu, u romansku grupu jezika. To znači da je nastao evolucijom latinskog jezika, i to onih njegovih dijalekata koji su se govorili u severozapadnim krajevima Iberijskog poluostrva. Potpuna genetska klasifikacija portugalskog jezika, prema opšteprihvaćenim lingvističkim kriterijumima (iako neka sporenja u stručnim krugovima i dalje postoje) ovako izgleda: indoevropska porodica > italski jezici > romanska grupa jezika > zapadnoromanski jezici > iberoromanski jezici > zapadnoiberijski jezici > galisijsko-portugalski jezici > portugalski jezik.
 |
| Oblast Iberijskog poluostrva u kojoj se govorio galisijsko-portugalski jezik oko 1000. godine n.e. [image credits: en.wikipaedia.org] |
Najbliži srodnik portugalskom jeziku je galisijski, koji se govori u severozapadnoj španskoj Autonomnoj zajednici Galisiji. Može se reći da su ova dva jezika nekada bila objedinjena, ali su se onda pojedini dijalekti tog zajedničkog dijasistema, u ranom srednjem veku, "spuštali" u zapadne i jugozapadne krajeve Iberijskog poluostrva, udaljavajući se od onih koji su ostali na svom mestu. Tako su se galisijski i portugalski jezik razdvojili. Galisijski je ostao u istim krajevima, a portugalski je zauzeo oblast današnjeg Portugala. Pored njih, istoj skupini jezika danas pripadaju i jezici poznati pod nazivom fala i eonavski ili galisijsko-asturijski. Zbog kasnije moći i prestiža portugalskog odnosno stigmatizacije galisijskog u španskoj državi, često se tvrdilo da je galisijski jezik samo dijalekat portugalskog. Lingvistički gledano, međutim, takve tvrdnje nemaju nikakvog osnova. Pre bi se moglo reći da savremeni portugalski i savremeni galisijski jezik imaju zajedničkog pretka, od koga je galisijski strukturalno čak manje udaljen nego portugalski.
Grafija
Portugalski jezik se zapisuje latiničkim alfabetom, u verziji koja ima 26 grafema. Grafeme <k>, <y> i <w> koriste se samo za pisanje nekih reči stranog porekla, kao i pojedinih vlastitih imena i komercijalnih naziva. Grafema <h> nema nikakvu glasovnu vrednost, ali se koristi iz etimoloških razloga i služi za digrafe <ch>, <lh> i <nh>. Portugalska grafija koristi se i brojnim dijakritičkim znacima. To su akcenti akut (´), gravis (`) i cirkumfleks (^), zatim tilda (~), kao i sedilja, koja se piše ispod grafeme <c>, i tako tvori tzv. ce cedilhado: <ç>. Takozvana dijereza (¨), koja se pisala samo iznad grafeme <u> u pojedinim kontekstima, u brazilskoj varijanti portugalskog, ukinuta je Pravopisnim sporazumom portugalskog jezika iz 1990. godine. Pisanje dijakritičkih znakova, a pogotovo akcenata, veoma je važno, jer oni ne određuju samo mesto naglaska u reči, već mogu označavati i fonološke karakteristike vokala nad kojima stoje.
Portugalska grafija je umereno etimološke prirode, što znači da delimično odražava nekadašnji izgovor i da nije u potpunosti reformisana u skladu sa savremenim izgovorom. Ovo važi za grafiju svih savremenih romanskih jezika, mada ne uvek u istoj meri. Francuska grafija, recimo, mnogo je udaljenija od savremenog francuskog izgovora, u poređenju sa situacijom u portugalskom, dok je španska nešto bliža aktuelnoj fonološkoj situaciji španskog. Sve u svemu, može se reći da načelna "pravila za čitanje" u savremenom portugalskom postoje i nije preterano teško savladati ih.
Osnovne tipološke odlike
Osim toga što se jezici mogu klasifikovati genetski, na osnovu zajedničkog porekla, oni se mogu svrstavati i u određene kategorije na osnovu glavnih odlika svoje strukture. To se naziva tipološkom klasifikacijom jezika. Tako, recimo, neki jezici imaju imenske i glagolske promene, dok ih drugi nemaju, neki imaju tačno fiksiran red rečeničnih članova, dok je u drugima on slobodniji, itd.
Osnovne tipološke odlike portugalskog jezika slične su kao i kod ostalih jezika romanske grupe. Portugalski je umereno flektivan jezik. Ima razrađenu glagolsku promenu (mnogo više nego germanski jezici, recimo), ali mu se imenska promena svodi na kategoriju roda, broja i stepena (padeža nema, za razliku od, na primer, većine slovenskih jezika). Uobičajen red reči u portugalskom je SVO (subjekat - predikat - objekat). Zahvaljujući izraženoj glagolskoj flektivnosti, portugalski spada u takozvane pro-drop jezike, što znači da je moguće iz rečenice izostaviti subjekat, jer nam glagol svojim oblikom ukazuje na to koje lice vrši radnju.
Sastav rečnika prema poreklu reči
Najveći deo leksikona portugalskog jezika čine reči latinskog porekla. Ne treba, međutim, zanemariti ni bogato preromansko nasleđe u portugalskom. U pitanju su reči iz autohtonih iberijskih jezika, kao što su keltski govori sa teritorije nekadašnje Luzitanije i Galecije. U pitanju je oko hiljadu reči, najčešće naziva mesta, reka, planina i sl., ali i nekih predmeta za svakodnevnu upotrebu.
U 5. veku n.e., Vizigoti su osvojili Iberijsko poluostrvo i tamošnjem stanovništvu doneli obilje svojih, germanskih reči. Mnoge su se zadržale u portugalskom do danas, a naročito one iz sfere vojske i ratovanja. Slična je situacija bila i sa uticajem arapskog, u periodu mavarske dominacije, od 9. do 13. veka. Od tada u portugalskom (kao i u ostalim iberoromanskim jezicima) postoji mnoštvo reči arapskog porekla, od kojih se većina može prepoznati po prefiksu al-.
Portugalska osvajanja udaljenih teritorija širom Novog sveta, od 15. veka nadalje, odvela su Portugalce u kontakt sa mnogim narodima Azije, Afrike i Južne Amerike. I iz njihovih jezika preuzete su mnoge nove reči, koje su preko portugalskog prešle i u druge evropske jezike. One najčešće označavaju biljne i životinjske vrste, kao i razne kulturne fenomene. Neke od tih reči primili smo i mi, posredstvom drugih uticajnih velikih jezika (npr. banana, ananas, kokos, pagoda, mandarin, pirana, monsun itd.)
Kada se čitava evropska kultura našla pod kulturnim uticajem francuskog jezika, ni portugalski nisu mimoišle francuske pozajmljenice. Kasnije je ovaj proces ponovljen, i to mnogo intenzivnije, sa svetski najprestižnijim engleskim jezikom. Najviše novih reči portugalski danas dobija upravo iz engleskog.
Kratak pregled istorije
Istorija portugalskog jezika, od perioda koji se može smatrati njegovim formiranjem do danas, veoma je složena i sastoji se od raznih faza. Ovde ću hronološki izneti samo najznačajnije trenutke koji su je obeležili:
- 409-711. Period intenzivnih migracija na Iberijskom poluostrvu. Uticaj Vizigota.
- 711. Invazija Mavara. Arapski uticaj.
- 9-11. vek. Rekonkista (ponovno osvajanje). Razdvajanje galisijskog od portugalskog.
- 1095. Nezavisnost Portugala. Početak afirmacije portugalskog jezika.
- 12-14. vek. Bogato pesničko stvaralaštvo na portugalskom.
- 1249. Kraj rekonkiste. Portugalski potiskuje jezik Mavara - mosarapski.
- 1290. Prvi portugalski univerzitet - Univerzitet u Koimbri.
- 15. i 16. vek. Portugalska "otkrića" novih krajeva. Portugalski postaje jezik međunarodnog pomorstva i trgovine.
- 1498. Portugalski dospeva u Indiju.
- 1500. Portugalski se iskrcava u Brazil.
- 1557. Portugalski dolazi u Kinu.
- 1755-1779. Doba reformi Markiza od Pombala. Portugalski definitivno postaje jedini zvanični jezik u Brazilu.
- 1807. Napoleon osvaja Portugal. Kraljevski dvor prelazi u Brazil. Najprestižniji portugalski dijalekt, onaj kojim su govorili dvorjani i plemstvo, iskrcava se u Rio de Žaneiro i trajno utiče na tamošnje lokalne govore.
- 1882. Brazil postaje nezavisan. Otvara se mogućnost formiranja brazilske nacionalne varijante portugalskog jezika.
- 1975. Portugalske kolonije u Africi postaju nezavisne. Opredeljuju se da zadrže portugalski kao svoj zvaničan jezik.
 |
| Tipičan portugalski brod iz perioda velikih "otkrića" [image credits: pt.wikipedia.org] |
Teritorijalna raznolikost: dijalekti i nacionalne varijante
S obzirom na to da se portugalski jezik govori na pet kontinenata, u međusobno veoma udaljenim delovima sveta, da ga govori na stotine miliona ljudi, i da je zajednica njegovih govornika multinacionalna, multikulturna i multikonfesionalna, sasvim je prirodno da on nije jedinstven, nego da postoje različiti "oblici" portugalskog jezika.
Krajnje uprošćeno rečeno, postoje tri velike skupine dijalekata portugalskog jezika. To su dijalekti koji se govore u Portugalu, u Brazilu i u Africi. Prvi se zajednički nazivaju evropski portugalski, drugi brazilski portugalski, a treći afrički portugalski. Njima se mogu pridodati i dijalekti portugalskog iz Azije i Okeanije, koji su po broju govornika znatno manji. Između svih ovih skupina dijalekata postoje znatne razlike, koje se najpre uočavaju u izgovoru, a zatim i u leksici, ali i u gramatici, pre svega u sintaktičkoj strukturi.
Zbog tih razlika, bilo bi neodrživo i nerazumno da portugalski jezik ima jedan jedini standardni oblik koji bi važio za čitavo njegovo govorno područje. I drugi jezici slične geolingvističke i sociolingvističke situacije imaju standarde koji se dele na više nacionalnih varijanti. Tako, recimo, postoje britanski, američki, australijski i kanadski engleski (a danas već i mnoge druge nacionalne varijante ovog najzastupljenijeg svetskog jezika), zatim poluostrvski i latinoamerički španski, nemački iz Nemačke, ali i onaj iz Austrije i Švajcarske, itd. Što se tiče portugalskog, njegov standardni oblik ostvaruje se kroz dve nacionalne varijante: evropsku i brazilsku.
Evropska nacionalna varijanta portugalskog jezika zasniva se na govoru obrazovanih ljudi iz centralnih delova Portugala, od Lisabona, preko Koimbre, do Porta. Brazilska nacionalna varijanta pak, veoma je izveštačena i udaljena od realnih savremenih govora brazilskog stanovništva, čak i onog najobrazovanijeg. Ona se zasniva pre svega na korpusu književnih tekstova, od romantizma do početka XX veka, a dosta se oslanja i na filološko-gramatičku tradiciju evropske nacionalne varijante. Zbog toga se jezička situacija u savremenom Brazilu može smatrati veoma složenom i problematičnom. Ona nalikuje na sva ona društva u kojima postoji jedan standardni jezik, dok najveći deo stanovništva koristi neki potpuno drugi oblik jezika i ne uspeva da savlada jezički standard (za grubo poređenje može poslužiti situacija u srpskom narodu pre Vukove reforme, kada je kao književni jezik funkcionisao slavjanoserbski, iako ga 99 odsto stanovništva nije znalo). Što se tiče afričkih luzofonih zemalja, u njima se kao standardni jezik i dalje koristi evropska nacionalna varijanta portugalskog (što nam daje povoda da je okarakterišemo kao plurinacionalnu). Budući da se tamošnji govori ipak razlikuju od onih iz Portugala, postoje namere i konkretne aktivnosti u pravcu izgrađivanja odgovarajućih afričkih varijanti standardnog portugalskog. Najdalje se u tome otišlo u Angoli i Mozambiku. Ove države imaju pred sobom težak zadatak regulisanja svoje zamršene jezičke situacije ne samo po pitanju portugalskog, već pre svega i po pitanju položaja drugih, autohtonih jezika.
Osvrt na razlike između evropskog i brazilskog portugalskog
Jedno od pitanja koje mi ljudi najčešće postavljaju kada im kažem da se bavim portugalskim jezikom jeste i ono o razlikama između evropskog i brazilskog portugalskog. Odgovor na ovo pitanje zapravo nije nimalo lak. Naime, odmah treba postaviti potpitanje: na razlike između kog evropskog i kog brazilskog portugalskog se misli? Naime, ako poredimo govorni jezik prosečnih Portugalaca sa govornim jezikom prosečnih Brazilaca, doći ćemo do zaključka da su razlike znatne i da se čak ta dva lingvistička koda mogu smatrati i posebnim jezicima. Međutim, ono što se najčešće poredi jesu nacionalne varijante, tj. standardni evropski i standardni brazilski portugalski. Osvrnimo se na najvažnije razlike koje postoje između njih.
 |
| [image credits: Portal Splish Splash] |
Na planu morfologije i sintakse takođe ima razlika, a najznačajnija je ona koja se odnosi na lične zamenice i glagolsku promenu. Naime, zamenica za drugo lice jednine tu u brazilskom portugalskom najčešće je zamenjena sa você. Samim tim, i odgovarajući glagolski oblici za drugo lice jednine drugačiji su. Treba, međutim, napomenuti, da brazilski standard i te kako dozvoljava i upotrebu zamenice tu, uz propisivanje pravilne upotrebe glagola, što je prisutno samo u malobrojnim brazilskim govorima (u državi Maranjao ili na krajnjem jugu, na primer). Nenaglašeni oblici ličnih zamenica i njihov položaj u rečenici veoma su složeno pitanje morfologije portugalskog jezika. I evropska i brazilska varijanta propisuju ista pravila po ovom pitanju, s tim što se u brazilskoj varijanti u nekim slučajevima dozvoljava i nešto slobodnije postavljanje tih oblika zamenica u odnosu na glagol u rečenici. Ovo je, inače, jedan od aspekata u kome je brazilski jezički standard najudaljeniji od realnog govora svih Brazilaca, čak i onih najobrazovanijih.
I dalje na morfosintaktičkom terenu, vredi spomenuti i da se u evropskoj varijanti izražavanje trajnog aspekta glagolske radnje postiže perifrazom estar + a + infinitiv, dok se u brazilskoj varijanti dozvoljava i perifraza estar + gerund. Ona je prisutna i u nekim dijalektima u Portugalu, ali je ipak regionalno obeležena i nije sastavni deo evropskog standarda. Ima sitnijih razlika između dveju nacionalnih varijanti portugalskog i u upotrebi drugih glagolskih perifraza i nekih predloga uz pojedine glagole.
Razlike između evropske i brazilske varijante portugalskog jezika ogledaju se i u rečniku. Gotovo da nema oblasti u kojoj ne postoje reči koje se u ova dva standardna vida portugalskog jezika razlikuju. Navešću, radi ilustracije, samo po nekoliko primera iz nekih važnijih oblasti:
Biljke
brokoli - PE brócolos PB brócolis
praziluk - PE alho-porro PB alho-poró
susam - PE sésamo PB gergelim
Predmeti
odelo - PE fato PB terno
cucla - PE biberão PB mamadeira
pertla - PE atacador PB cadarço
kočnica - PE travão PB freio
Prevozna sredstva
autobus - PE autocarro PB ônibus
voz - PE comboio PB trem
tramvaj - PE elétrico PB bonde
kamion - PE camião PB caminhão
Zanimanja
stjuardesa - PE hospedeira de bordo PB aeromoça
nadničar - PE assalariado rural PB boia-fria
Sport
ekipa - PE equipa PB equipe
gol - PE golo PB gol
golman - PE guarda-redes PB goleiro
sport - PE desporto PB esporte
Informacione tehnologije
ekran - PE ecrã PB tela
miš (za kompjuter) - PE rato PB mouse
lozinka - PE contrassenha PB senha
Nazivi mesta i njihovih stanovnika
Moskva - PE Moscovo PB Moscou
Helsinki - PE Helsínquia PB Helsinque
Kopenhagen - PE Copenhaga PB Copenhague
Jugoslavija - PE Jugoslávia PB Iugoslávia
Iran - PE Irão PB Irã
Poljak - PE polaco PB polonês
Politika i ekonomija
koalicija - PE coalizão PB coligação
komitet - PE comité PB comitê
računovodstvo - PE contabilística PB contabilidade
Prirodne nauke
elektron - PE eletrão PB elétron
stepenovanje - PE exponenciação PB potenciação
binomna nomenklatura - PE nomenclatura binária PB nomenclatura binomial
Radnje
upravljati - PE gerir PB gerenciar
planirati - PE planear PB planejar
sleteti - PE aterrar PB aterrisar
Do usvajanja Pravopisnog sporazuma portugalskog jezika iz 1990. godine, evropska i brazilska varijanta imale su drugačije pravopise. Jedna od najvećih razlika je bila u tome što su se u evropskoj varijanti pisali neki konsonanti koji se nisu izgovarali, već su ukazivali na otvorenost vokala koji im prethode. I danas, nakon ujednačavanja pravopisa, zadržane su mnoge razlike u pisanju, zato što su uslovljene razlikama u izgovoru. Evo nekoliko primera: PE fenómeno PB fenômeno, PE Macedónia PB Macedônia, PE Arménia PB Armênia, PE António PB Antônio...
Zvanična sertifikacija znanja portugalskog kao stranog jezika
Postoje dva zvanična i međunarodno priznata sertifikata kojima se potvrđuju odgovarajući nivoi kompetencije u portugalskom kao stranom jeziku. Jedan se odnosi na evropsku, a drugi na brazilsku nacionalnu varijantu.
Zvanični sertifikat evropskog portugalskog često se naziva po centru koji ga izdaje: CAPLE - Centro de Avaliação de Português Língua Estrangeira. Procese polaganja i sertifikacije zajednički razvijaju i kontrolišu Univerzitet u Lisabonu, Institut Kamoiš i Ministarstvo spoljnih poslova Portugala. Ovim sertifikatom mogu se potvrditi svi nivoi kompetencije u portugalskom kao stranom jeziku, prema Zajedničkom evropskom referentnom okviru za žive jezike, dakle, od A1 do C2. Više informacija o ovom sertifikatu možete pronaći ovde.
Zvanični sertifikat brazilskog portugalskog naziva se CELPE-Bras, što je skraćenica od Certificado de Proficiência em Língua Portuguesa para Estrangeiros - Brasil. Njegovim izdavanjem, kao i ispitnim procesima i konkursima za polaganje, bavi se brazilsko Ministarstvo prosvete, uz logističku podršku Ministarstva spoljnih poslova. Sertifikat ima četiri različita nivoa: srednji, viši srednji, napredni i viši napredni. Više informacija o njemu možete pronaći ovde.
No comments:
Post a Comment