VREMENSKE ODREDNICE U PORTUGALSKOM JEZIKU

U ovom postu se bavim vremenskim odrednicama (prilozima, priloškim izrazima i ostalim jezičkim jedinicama kojima se izražava vreme) u portugalskom jeziku. U njemu ću u formi srpsko-portugalskog glosara navesti najvažnije i najfrekventije reči i izraze kojima se govornici portugalskog služe kada hoće da kažu kada se nešto događa. Za neke od ovih reči i izraza napisaću i etimološka objašnjenja odnosno zanimljivosti o njihovom poreklu, budući da iz svog didaktičkog iskustva znam da to ume da zaintrigira one koji portugalski uče kao strani jezik. 

Da krenemo najpre od najopštijih i najčešćih vremenskih odrednica:

vreme - tempo

vremenski - temporal

period - período

doba, razdoblje, epoha - época
u to/ono vreme - nessa/naquela época

kada - quando (napomena: Koristi se i kao upitni prilog i kao relativni konektor, npr.: Quando vais vir? - Kada ćeš doći? vs. Vamos comer quando tu vieres - Ješćemo kada budeš došao.)

od kada - desde quando (za prošlost); a partir de quando (za budućnost)

do kada / dokle - até quando

sada - agora

smesta - imediatamente

već - já

tek - só

uskoro - em breve / daqui a pouco / logo

tokom - durante

pre - antes

posle - depois

odmah potom - logo depois

rano - cedo

ranije - mais cedo

kasno - tarde

kasnije - mais tarde

ovog momenta - neste momento/instante

u tom/onom trenutku - nesse/naquele momento/instante

u poslednje vreme - ultimamente / nos últimos tempos / recentemente

često - frequentemente / com frequência

puno puta - muitas vezes

retko - raramente / raras vezes

ponekad - às vezes / de vez em quando

s vremena na vreme - de tempos em tempos

redovno - regularmente

periodično - periodicamente / amiudamente

nikad - nunca / jamais

uvek - sempre

zauvek - para sempre

oduvek - desde sempre

danas - hoje

u današnje vreme - hoje em dia / atualmente

jutros - hoje de manhã / esta manhã 

ujutru - de manhã
posle podne - à tarde / de tarde
uveče - à noite / de noite
večeras - hoje à noite / esta noite

noćas - esta noite

danas posle podne - hoje à tarde / esta tarde

juče - ontem

prekjuče - anteontem / antes de ontem

juče ujutru - ontem de manhã

sinoć - ontem à noite

pre tri dana - há três dias / faz três dias

sutra - amanhã

preksutra - depois de amanhã

sledećeg dana (u odnosu na neki drugi o kome se govori) - no dia seguinte

za tri dana - em três dias / daqui a três dias

prošle nedelje - na semana passada

sledeće nedelje - na próxima semana / na semana que vem

prošlog meseca - no mês passado

sledećeg meseca - no próximo mês / no mês que vem

prošle godine - no ano passado

sledeće godine - no próximo ano / no ano que vem

u prošlom veku - no século passado

u prošloj deceniji - na década passada

devedesetih - nos anos noventa / na década de noventa

Delovi dana i njima srodni pojmovi:

jutro - manhã

zora / svitanje - madrugada / alvorada / amanhecer / alvor / alba / alvorecer / aurora / arraiada / arrebol / diúculo

podne - meio-dia

poslepodne - tarde

veče - noite

noć - noite

ponoć - meia-noite

duboka noć - alta noite

sitni sati - altas horas

sumrak - anoitecer / entardecer / crepúsculo / tardinha / noitinha / ocaso / poente / lusco-fusco

zalazak sunca - pôr do sol 

izlazak sunca - nascer do sol
(Napomena: pre nedavne pravopisne reforme ove dve sintagme pisale su se sa crticama, kao polusloženice)

[image credits: istockphoto.com]

Vremenske jedinice:

trenutak / momenat - momento / instante
sekund - segundo

minut - minuto

sat - hora

dan - dia

nedelja - semana
vikend - fim de semana / final de semana

kvartal / tromesečje - trimestre
polugodište - semestre
godina - ano
pet godina - lustro

decenija - década / decênio

vek - século
milenijum - PE milénio PB milênio 

Periodičnost, učestalost:

jedanput - uma vez

dvaput - duas vezes

dnevno - por dia / ao dia / diariamente

celog dana - o dia todo / o dia inteiro
svakog dana - todos os dias / PE todo o dia PB todo dia
nedeljno - por semana / semanalmente

cele nedelje - a semana toda / a semana inteira
svake nedelje - todas as semanas / PE toda a semana PB toda semana
mesečno - por mês / ao mês / mensalmente

godišnje - por ano / ao ano / anualmente
dnevni - diário
svakodnevni - quotidiano
nedeljni - semanal
mesečni - mensal
tromesečni - trimestral
šestomesečni - semestral
godišnji - anual
stogodišnji - centenário
hiljadugodišnji - milenar / milenário

Neka istorijska razdoblja:

preistorija - Pré-história
kameno doba - Idade da Pedra
paleolit - Paleolítico
mezolit - Mesolítico
neolit - Neolítico
metalno doba - Idade dos Metais
bakarno doba - Idade do Cobre
bronzano doba - Idade do Bronze
gvozdeno doba - Idade do Ferro

stari vek - Idade Antiga

srednji vek - Idade Média
srednjevekovni - medieval

moderno doba - Idade Moderna
savremeno doba - Idade Contemporânea

XXI vek - século XXI (za ispravnu upotrebu rednih brojeva uz vekove v. post o brojevima u portugalskom jeziku)

Meseci:

januar - janeiro

februar - fevereiro

mart - março

april - abril

maj - maio

jun - junho

jul - julho

avgust - agosto

septembar - setembro

oktobar - outubro

novembar - novembro

decembar - dezembro

Za razliku od našeg jezika, u portugalskom je reč koja se koristi za mesec kao vremenski period (mês) različita od reči koja se koristi za Mesec kao nebesko telo (Lua). Pa ipak, medeni mesec se na portugalskom kaže lua de mel.

Nazivi za mesece su se u evropskoj varijanti portugalskog jezika pre nedavne pravopisne reforme pisali velikim početnim slovima, a tako ih i dalje pišu mnogi korisnici ove varijante.

Dani u nedelji:

ponedeljak - segunda-feira

utorak - terça-feira

sreda - quarta-feira

četvrtak - quinta-feira

petak - sexta-feira

subota - sábado

nedelja - domingo

Nazivi za dane u nedelji u portugalskom jeziku jedne su od reči koje najviše pobuđuju znatiželju onima koji ovaj jezik uče. Očekuje se, naime, da se i u portugalskom, kao u drugim romanskim jezicima, za dane u nedelji koriste nazivi izvedeni od imena rimskih bogova i boginja. To, međutim, nije slučaj. Kada su u pitanju radni dani (ponedeljak - petak), ovi nazivi na portugalskom predstavljaju polusloženice čiji je prvi deo redni broj a drugi reč feira, što znači "pazarni dan". Ali otkud to da je ponedeljak zapravo drugi pazarni dan? U srednjem veku, naime, nedelja je u Portugalu bila najvažniji pazarni dan. Nakon liturgije, građani bi se okupljali na tržnicama ispred katedrale, gde bi prodavci nudili svoje proizvode na tezgama. Sledećeg dana bi se to nastavljalo, ali bi bilo manje i prodavaca i kupaca. Taj sledeći dan više nije bio ni najvažniji ni najveći, a bio je i drugi po redu u toj "pijačnoj rutini". Utorak je bio treći, sreda - četvrti, četvrtak - peti, a petak - šesti. Ti su se nazivi održali do danas (pritom, redni broj "treći" u nazivu za utorak i danas ima svoj arhaični oblik: terça, umesto savremenog terceira). Nazivi za subotu i nedelju imaju oblike kao i u drugim romanskim jezicima.   

Kada smo kod dana u nedelji, spomenimo i jedan nedavno skovani žargonizam iz Brazila, izveden od naziva za petak. U pitanju je glagol sextar, čiji ekvivalent ne postoji u našem žargonu. Njegovo značenje je da je stigao petak, a kada bismo na našem jeziku po tom istom modelu pravili takav neki žargonski glagol, on bi glasio nešto poput "zapetkiti se" (kao što kažemo "smrknuti se", na primer). Ovaj glagol, međutim, postoji samo teoretski, dok se u stvarnoj jezičkoj upotrebi, i to žargonskoj, koristi samo jedan njegov oblik - treće lice jednine perfekta indikativa, dakle: sextou. Sve je počelo na društvenim mrežama, gde su ljudi u objavama koje se odnose na događaje predviđene za petak uveče stavljali hešteg #sextou. Ideja je bila da se onima koji vide objavu na društvenoj mreži dodatno skrene pažnja na to da je petak i da treba izabrati neki interesantan događaj za večernji izlazak.

[image credits: Segredos do Mundo]

Međutim, ovaj žargonizam sextou, kako piše blog Segredos do Mundo, ima poreklo i razvojni put koji je mnogo zanimljiviji nego što se na prvi pogled čini. On se najpre pojavio kao naslov jedne pesme grupe Forró de Pegação i tako se popularizovao. Potom su ga prihvatili i drugi izvođači brazilskog popularnog žanra foro u stihovima svojih pesama. Odatle se proširio po internetu i društvenim mrežama, gde je postao pravi simbol radosti zbog dolaska vikenda nakon naporne radne nedelje. 

Brazilski hešteg #sextou dopao se i strancima. Amerikanci su ga, međutim, potpuno pogrešno interpretirali - pomislili su da se radi o tri spojene reči, sex to u, što su protumačili kao poziv na seks. Zato su i oni počeli da koriste isti hešteg, ali na fotografijama koje imaju jasnu seksualnu konotaciju, te su mu tako dali jedno potpuno novo i drugačije značenje, koje s originalnim više nema nikakve veze. S obzirom na veliki broj nešto eksplicitnijih fotografija sa ovim heštegom na Instagramu, ta društvena mreža je na kraju zabranila njegovu upotrebu, pa na njoj ni Brazilci više nisu mogli njime da označe koliko su srećni što je napokon stigao petak. U svakom slučaju, nastanak i razvoj izraza sextou je jedan mali primer koji nam pokazuje koliko su "čudni putevi jezički."

Priču o danima u nedelji zaokružićemo jednom napomenom o kalendarima na luzofonom području. Naime, dok su kalendari u Portugalu većinom identični našima, u brazilskim kalendarima prvi dan u sedmici najčešće je nedelja. To, naravno, ne znači da je nedelja i prvi radni dan, radna sedmica svakako počinje od ponedeljka. Iako se može učiniti da ta pojava ima veze sa nazivom za ponedeljak u portugalskom jeziku, razlozi zapravo leže u rimokatoličkoj tradiciji, po kojoj je nedelja, kao najvažniji liturgijski dan, stavljana na početak sedmice. Kalendari u kojima je ovaj dan u krajnjoj levoj koloni, pre ponedeljka, mogu se naći i u drugim zemljama, najčešće rimokatoličkim i protestantskim, ali i mnogim muslimanskim, budući da i u islamu nedelja ima poseban status.

[image credits: AppAdvice]

Datumi:

Što se tiče pisanja datuma na portugalskom jeziku, primenjuje se sledeća formulacija: broj dana u mesecu + de + naziv meseca + de + broj godine. Primeri:

7 de setembro de 1882

25 de abril de 1974

5 de dezembro de 2019

Datumi se mogu pisati i skraćeno, na neki od sledećih načina:

sa kosom crtom: 05/12/2019

sa crticom: 05-12-2019

sa tačkom 05.12.2019

Važno je naglasiti da tačka u poslednjem navedenom načinu za skraćeno pisanje datuma ne znači da su brojevi redni, već služi samo za odvajanje elemenata datuma. Broj koji označava dan u mesecu ili godinu u portugalskom pravopisu zapravo nije redni broj i piše se bez tačke (npr. Isto aconteceu no dia 23 de maio).

  

Godišnja doba:

zima - inverno

proleće - primavera

leto - verão

jesen - outono

Nazivi za godišnja doba (estações do ano) u portugalskom jeziku potiču od latinskih reči. U Starom Rimu, naime, godina je bila podeljena na topao i hladan period. Topao period je imao tri dela: Prima Vera ("prvo leto"), Tempus Veranus ("vreme rađanja plodova") i Aestivum (što je bio vrhunac leta). Hladan period je imao dva dela: Tempus Autumnus ("vreme opadanja") i Tempus Hibernus (što je bila prava zima, najhladniji deo godine).

Nazivi godišnjih doba u portugalskom jeziku pišu se, prema pravopisnoj reformi, malim početnim slovom, iako ih mnogi i dalje pišu velikim. Od njih su izvedene i neke druge reči, kao što su sledeći pridevi:

zimski - invernal, invernoso, inverniço, hibernal
prolećni - primaveril, primaveral
letnji - veranil, veranal, estival
jesenji - outonal, outoniço, autunal

glagoli:

letovati - veranear
zimovati / prezimiti - invernar

i imenice:

letovanje - veraneio

prezimljavanje - invernagem, invernação

Praznici:

U portugalskom jeziku ima mnogo naziva za praznike. Ovde ćemo navesti samo one najvažnije (uz linkove ka postovima o proslavljanju nekih od njih u luzofonom svetu):

Božić - Natal

Nova godina - Ano Novo

Vaskrs - Páscoa
Praznik rada - Dia do Trabalhador
Dan žena - Dia Internacional da Mulher
Dan zaljubljenih - Dia dos Namorados (u Portugalu je to, kao i drugde, 14. februar, dok je Brazilu 12. jun)

Karneval - Carnaval

Pored ovih praznika, navodimo i nazive za dva perioda u godini, u trajanju od po približno mesec dana, koji su kulturološki veoma bitni, jer prethode dvama najvažnijim praznicima i tokom njih postoje razni običaji i svetkovine:

božićni post - advento

uskršnji post - quaresma

Jedan od najvažnijih praznika u luzofonom svetu (a u Brazilu zasigurno i najvažniji) jeste karneval. Ova višednevna svetkovina ima mnogostruki značaj za luzofonu kulturu i civilizaciju, koji svakako nadilazi ciljeve i obim ovog posta, tako da ćemo o njoj pisati nekom drugom prilikom, posvećujući joj post odgovarajućeg sadržaja. Zadržimo se zasad samo na činjenici da je karneval za govornike portugalskog jezika, a posebno za Brazilce, značajna vremenska odrednica. Naime, kao što kod nas nije retkost da se neki događaji situiraju u odnosu na neke praznike (kao npr. u izrazima "To je bilo još pre Nove godine"; "Javiću ti se kad prođu božićni praznici" i sl.), u portugalskom jeziku česti su izrazi poput "antes do carnaval", "depois do carnaval", "quando o carnaval acabar" i sl. Karneval je, jednostavno, važna vremeska referenca u jednoj godini. Za neke ljude u luzofonim zemljama, i sama godina se deli na period pre karnevala i onaj posle njega. 

Kada smo već kod kulturološki specifičnih vremenskih referenci, u Brazilu nailazimo na još jednu, koja u Evropi nema ni približno toliki značaj, barem ne za ogromnu većinu ljudi. U pitanju je Svetsko prvenstvo u fudbalu iz 1950. godine. Ono se održalo upravo u Brazilu i ostalo je urezano u brazilsko kolektivno sećanje, pre svega po debaklu brazilske reprezentacije u finalu, koji je čitava zemlja doživela kao nacionalnu tragediju. Generacije koje su pratile ovo prvenstvo i dan danas dele XX vek na period od pre njega i posle njega. Dok mi u Evropi prošlo stoleće obično delimo na period od pre i posle Drugog svetskog rata - tog strašnog događaja koji je suštinski preoblikovao naš kontinent - Brazilci imaju jednu mnogo važniju vremensku liniju podele XX veka. Zato se nemojte čuditi ako vam neki vremešniji Brazilac kaže, na primer, da živi u zgradi koja je sazidana "još pre Prvenstva iz 1950". A budući da je Brazil pre nekoliko godina bio domaćin još jednog Svetskog fudbalskog prvenstva, koje je nacija doživela najpre isto toliko euforično kao i prethodno, a potom i isto toliko tragično, ostaje da se vidi da li će i ono u budućnosti predstavljati značajnu vremensku odrednicu u brazilskom portugalskom. Isto zapažanje vredi i za Letnje olimpijske igre, održane u Rio de Žaneiru 2016. godine.

Koliko je sati?

Da bismo upitali za vreme, u portugalskom jeziku koristimo rečenicu Que horas são? Kroz sledeće primere ćemo videti kako tačno odgovoriti na ovo pitanje u zavisnosti od toga da li izražavamo pun sat ili neko drugo vreme, da li se radi o prepodnevnim ili poslepodnevnim satima i dr.

15h
São quinze horas.
São três horas da tarde.
São três horas.
São três.
PE São três certas.
PB São três em ponto.

1h
É uma hora.
É uma da manhã.

12h
São doze horas.
É meio-dia.

00h
São doze horas.
É meia-noite.

6h10
São seis horas e dez minutos.
São seis e dez.
PE Passam dez das três.

7h15
São sete horas e quinze minutos.
São sete e quinze.
São sete e um quarto.
PE Passam quinze das sete.

7h30
São sete horas e trinta minutos.
São sete e trinta.
São sete e meia.
PE Passam trinta das sete.

12h30
São doze horas e trinta minutos.
São doze e trinta.
PE É meio-dia e meia.
PB É meio-dia e meio.

00h30
São doze horas e trinta minutos.
São doze e trinta.
É meia-noite e meia.

5h45
São cinco horas e quarenta e cinco minutos.
PE São seis menos quinze.
PE São seis menos um quarto.
PB (Faltam) quinze para as seis.
PB (Falta) um quarto para as seis.

5h50
São cinco horas e cinquenta minutos.
PE São seis menos dez.
PB (Faltam) dez para as seis.


Kada se želi pitati "u koliko sati", koristi se izraz A que horas? Odgovor je takođe uvek sa predlogom a (koji se u pisanju spaja sa određenim članom i obavezno nosi akcenat gravis), npr:

U jedan sat - À uma hora.
U sedam sati - Às sete horas.

Aproksimativno vreme izražava se predlogom por:

Oko jedan sat - Pela uma hora.
Oko sedam sati - Pelas sete horas.

Iznad gornjih primera vidimo i kako se skraćeno, tj. brojevima, pravilno zapisuju sati u portugalskom jeziku. U brazilskom portugalskom često se umesto skraćenice h koristi i hs, kada je više od jednog sata, npr. 14hs30.

[image credits: missoessemfronteiras.wordpress.com]

Neki izrazi i frazeologizmi sa vremenskim značenjem:

Imenica hora, koja znači "sat" ili "trenutak", sastavni je deo mnogih frazeoloških izraza u portugalskom jeziku. Jedan od najčešćih je izraz em cima da hora, koji ima dva značenja. Prvo je "tačno na vreme", a drugo, inače mnogo frekventnije, "u poslednji čas". 

Inače, da bi se kazalo da se nešto dešava "na vreme", u evropskom portugalskom se koriste izrazi a tempo i a horas ili, znatno ređe, prilog atempadamente. U brazilskom portugalskom upotrebljavaju se izrazi na hora i em tempo.  

Naš izraz "u pravi čas" na portugalski prevodimo izrazom na hora certa.

Brazilski kolokvijalni izraz na hora agá koristi se da se označi neki odlučujući ili veoma važan momenat. U kontekstu emotivne odnosno intimne veze ovaj izraz ima i značenje "trenutak u kome dolazi do seksualnog odnosa". 

Imenica hora leži i u etimologiji izraza ir embora - otići. Naime, ova reč embora nastala je sažimanjem čitavog izraza em boa hora - u dobar čas. U kolokvijalnom portugalskom, kako evropskom, tako i brazilskom, umesto upotrebe punog oblika ovog glagola često se koristi samo bora, tako da će rečenica Vamos embora! kolokvijalno glasiti prosto Bora! Ponekad se na to dodaje i reč lá, pa dobijamo izraz Bora lá!, što bismo mogli prevesti kao "'Ajmo!"

Kada ironično želimo reći da se nešto nikada neće dogoditi, u našem jeziku su nam na raspolaganju frazeologizmi poput "Malo sutra", "Kad na vrbi rodi grožđe", "Na sveti nikad", "Na svetog Živka", "Limburga meseca" i dr. I portugalski ima takve svoje izraze. Evo nekih od njih:

No dia de São Nunca (à tarde) - doslovno: Na dan svetog Nikada (poslepodne).
Quando a vaca tussa - doslovno: Kad se krava zakašlje.
Quando a galinha criar dente - doslovno: Kad kokoški izraste zub.
No dia 30 de fevereiro - doslovno: Na dan 30. februara.

Za kraj ovog kratkog pregleda kolokvijalnih izraza i frazeologizama sa vremenskim značenjem, navodimo jednu poslovicu, u dva oblika, koja odgovara našoj "Ko rano rani - dve sreće grabi":

Quem madruga, Deus ajuda.

Deus ajuda a quem cedo madruga.

Izvori i literatura:

https://ciberduvidas.iscte-iul.pt/

https://www.dicionarioinformal.com.br/

Kamara, Ž., & M. Ćirić. (2008). Portugalsko-srpski i srpsko-portugalski rečnik. Beograd: Agencija "Matić".

https://segredosdomundo.r7.com/

Serra Pietsch, G., & M. Ćirić. (2014). Por dentro do Brasil. Método de português brasileiro para estrangeiros: Nível básico e intermediário. Belgrado: Glosarijum.