FELIZ NATAL!

Danas se u luzofonom svetu proslavlja najradosniji hrišćanski praznik (kao, uostalom, i u velikoj većini hrišćanskih zemalja). Poslednjih godina se na ovaj dan često setim jednog minulog vremena, od pre otprilike jedne decenije, kada je u Beogradu postojala jedna konsolidovanija grupa ljubitelja portugalskog jezika i luzofone kulture koja je, iako sama ne slavi Božić po gregorijanskom kalendaru, imala običaj da na ovaj dan organizuje jednu malu proslavu u znaku "luzofonog Božića". Naime, svakog 25. decembra okupili bismo se kod nekog od nas, napravili bismo neki božićni specijalitet kakav se servira za Badnje veče ili za božićni ručak u luzofonim zemljama (najčešće bakalar), otvorili bismo flašu porta ili nekog drugog portugalskog vina i čitali bismo poeziju na portugalskom jeziku. Ispod jelke bismo stavili smotuljke papira, ukrašene i uvezane mašnama, sa ispisanim pesmama portugalskih, brazilskih i luzoafričkih pesnika, pa bi svako od nas izvlačio po jedan smotuljak i čitao. A najvažnije od svega bilo je to što smo na te proslave pozivali naše prijatelje Portugalce i Brazilce koji su u Beogradu ostali sami za njihov Božić, daleko od porodice, i kojima je mnogo značilo da se nađu u jednom takvom toplom i prijateljskom okruženju. To su uglavnom bili lektori za portugalski jezik iz Instituta Kamoiš, kojima se baš i nije isplatilo da putuju kući pre kraja godine, jer su obično imali još gomilu obaveza na fakultetu da završe, pa bi za Božić ostali u Beogradu. Mi, lokalni ljubitelji luzofonije, stvarali smo im toga dana delić atmosfere iz njihove kulture, u kome smo i sami uživali. Ta je tradicija, međutim, odavno već prekinuta; svako od nas je otišao na svoju stranu posle završetka studija, portugalskih lektora u Beogradu više i nema, a i štošta još drugo doprinelo je tome da se takva jedna grupa ljubitelja portugalskog jezika i luzofone kulture vremenom sasvim ospe. Tih i mnogih drugih sličnih druženja sećam se sa setom i nadam se da će se neki novi ljubitelji luzofonije, "neki novi klinci", organizovati na neki svoj način i nekad napraviti nešto slično. A ja ću iskoristiti ovaj datum da napišem nešto o tome kako se u luzofonom svetu proslavlja Božić.

Božić u Portugalu
[photo credits: moraremportugal.com]

Poznato je da je Božić u savremeno doba, posebno na zapadu, postao jedan veoma komercijalizovan i jednoličan praznik. Ni luzofone zemlje po tome nisu naročit izuzetak. Prazničnu radost i samu suštinu ovog događaja u najvećem broju slučajeva zamenila je jurnjava da se sve stigne: da se kupe pokloni na vreme, da se obave svi poslovi pre neradnog dana, da se spremi božićna večera, da se doputuje kući ako se živi daleko itd. Tako, ulicom 25. marta (Rua 25 de Março) u Sao Paulu, koja je najveća trgovinska zona u luzofonom svetu, tokom jučerašnjeg dana prošlo je preko milion ljudi, prema zvaničnim izveštajima. Slično je bilo i u drugim trgovinskim žarištima u velikim luzofonim gradovima, a posebno po takozvanim šoping molovima. Pokloni se kupuju uglavnom deci, ali ponekad i ostalim članovima porodice i prijateljima. U Brazilu se neretko organizuje i jedna igra pod nazivom amigo oculto (tajni prijatelj), unutar velike porodice, među prijateljima i, najčešće, sa kolegama s posla. Naime, iako ova igra ima više verzija, najčešća je ona u kojoj svako unapred izvuče ceduljicu iz šešira sa nečijim imenom i ta osoba onda postaje njegov "tajni prijatelj", za koga treba da kupi poklon za Božić. Niko od učesnika naravno neće saznati ko je čiji tajni prijatelj do trenutka same dodele poklona. A dodela pak treba da bude kreativna i šaljiva - pre nego što se poklon uruči, učesnici treba na osnovu priče ili imitacije onoga ko poklon uručuje da pogode ko mu je tajni prijatelj. Za ovu igru, koja inače nije tipičan brazilski izum (potiče iz Severne Amerike), najčešće se odredi približna novčana vrednost poklona, kako bi svi ipak dobili slične darove. A inače se za Božić u luzofonim zemljama kupuju pokloni isti kao i u ostatku zapadnog sveta. Kada su u pitanju deca, to uglavnom podrazumeva najnovije igračke, pa se njihovi prodavci pred Božić međusobno utrkuju u sniženjima i akcijama.

Deca, naravno, veruju da im poklone donosi Deda Mraz (u evropskom portugalskom - Pai Natal, u brazilskom - Papai Noel). U Portugalu pojava crvenog natrontanog dekice sa sankama i irvasima i nije toliko čudna, kao ni u ostatku Evrope, ali u Brazilu i luzofonoj Africi zaista možemo pretpostaviti da mu je u takvoj odeći veoma neudobno. Međutim, ova tradicija jednostavno je preuzeta iz hladnijih krajeva, tako da je Deda Mraz i u tropima ostao nepromenjen. Ima, međutim, i kreativnih pojedinaca, koji su u Brazilu osmislili tropskog Deda Mraza i tako proslavi Božića dali nešto originalniji, lokalni ton. Slično važi i za božićnu jelku. Dok u Portugalu ima prirodnih jelki, u luzofonim tropima kupuju se veštačke. Na ulicama se, međutim, kiti i drugo drveće, pa čak i palme. A najveća božićna jelka u luzofonom svetu svake godine postavlja se u Rio de Žaneiru, na laguni Rodrigo de Freitas, po kojoj nekih mesec i po dana slobodno pluta. Njeno postavljanje označava početak božićnih svečanosti u gradu i uvek je praćeno muzičkim spektaklom. 

Božićna jelka na laguni Rodrigo de Freitas u Rio de Žaneiru
[photo credits: propmark.com.br]

Što se tiče božićne trpeze, u Portugalu se za Badnje veče najčešće jede bakalar, uz prilog od kuvanog krompira, blitve i zelenog pasulja sa maslinovim uljem. Novije globalizatorske tendencije, međutim, i na portugalsku božićnu trpezu sve češće donose pečenu ćurku. Ono što je možda i najkarakterističnije za božićnu večeru u Portugalu jesu mnogobrojni i raznovrsni kolači. Među njima se posebno ističe bolo-rei (kraljevski kolač), slatkiš koji Portugalci jedu u praznične dane, sve do Bogojavljenja. Kolač je okruglog oblika i punjen je orašastim plodovima i kandiranim voćem. U Brazilu se za Badnje veče jede pečena ćuretina, prasetima ili svinjetina, uz prilog od pirinča i salpicão (salatu od piletine, majoneza, jabuke, graška, šargarepe i drugih sastojaka). Za desert se najviše služi italijanska verzija božićnog kolača, takozvani panetone, koji veoma podseća na portugalski bolo-rei.

Portugalski bolo-rei
[photo credits: pinterest]

Nakon božićne večere, kada sat otkuca ponoć, otvaraju se pokloni. To je trenutak najveće radosti, posebno za decu. Porodice koje su tradicionalnije tada će otići u crkvu na prvu božićnu liturgiju (Missa do Galo). Običaj je da se u kući osim božićne jelke drže i ukrasi u obliku štale u kojoj je rođen Isus (presépio). U nekim ruralnim sredinama u Portugalu održala se i tradicija paljenja drveta u crkvenim portama. Sledećeg dana, 25. decembra, koji je u čitavom luzofonom svetu neradni dan, najčešće se odlazi na ručkove kod šire porodice, rodbine i prijatelja. To je, kao i u ostatku hrišćanskog sveta, prilika da se članovi porodice na kraju godine okupe i požele jedni drugima sve najbolje. 

Papai Noel tropical
[image credits: gcn.net.br]

Na kraju, evo nekoliko najvažnijih božićnih reči i izraza na portugalskom:

Božić - Natal

Srećan Božić! - Feliz Natal!

Božićna večera - Ceia de Natal

Deda Mraz - Pai Natal (EP) / Papai Noel (BP)

Poklon - Presente

Božićna jelka- Árvore de Natal

Božićni ukrasi - Enfeites / Decoração de Natal

Božićni venčić - Guirlanda de Natal

Božićna čestitka - Carta de Natal

    

MALE REČI I IZRAZI BEZ KOJIH SE NE MOŽE

Kada učimo strani jezik, naročito u početku tog procesa, uglavnom se fokusiramo na to da zapamtimo najfrekventnije imenice, prideve i glagole, nastojimo da savladamo osnovna gramatička pravila, kao i da naučimo one reči koje nam pomažu da povezujemo rečenične i tekstualne celine na odgovarajući način. Sve nam je to neophodno da ostvarimo osnovnu komunikaciju govoreći iole pravilno (naravno, rudimentarna komunikacija se može ostvariti i bez svega toga, po principu "Ja Tarzan, ti Džejn", ali ovde ipak govorimo o nastojanju da se postigne nešto više). Savladavši sve to, pre ili kasnije dođemo u situaciju da razgovaramo sa izvornim govornikom koji ne prilagođava svoj diskurs nama, ili prosto da slušamo razgovor dva ili više izvornih govornika jezika koji učimo. I, onda, neretko primetimo da oni izuzetno često koriste neke reči i/ili izraze koje mi nismo savladali, iako smo možda čak stigli i do praga srednjeg nivoa kompetencije u stranom jeziku koji učimo. Tada se zapitamo kako to da ne znamo značenja i kontekstualnu upotrebu tih "malih reči i izraza" kada su oni toliko česti, tj. kada ih izvorni govornici koriste u svakoj drugoj rečenici. Najčešće su u pitanju takozvani diskursni markeri, koji imaju mnogobrojna značenja i funkcije.

Kada sam ja počinjao da učim portugalski, vrlo brzo sam uvideo da njegovi govornici veoma često koriste razne "male" reči i izraze i veoma sam se potrudio da "provalim" šta tačno oni znače i kada tačno treba da se upotrebe u razgovoru. Nekoliko godina kasnije, kada sam počeo druge da podučavam portugalskom, već na prvim časovima bih im govorio i o tim rečima i izrazima, smatrajući da je važno da ih što pre savladaju. Njih u portugalskom, kao i u ogromnoj većini jezika, ima mnogo, ali ću ovaj post posvetiti nekim najčešćim i najvažnijim. Pošto mi je brazilski portugalski ipak bliži od evropskog, usredsrediću se na ovu pojavu u toj varijanti. Međutim, kako imam veliko teorijsko znanje i o evropskom portugalskom, kao i dugogodišnje iskustvo komunikacije sa njegovim govornicima, potrudiću se da dodam i odgovarajuće napomene o upotrebi tih reči i izraza i u toj varijanti. Naravno, svaka korekcija i sugestija od boljih poznavalaca evropskog portugalskog biće veoma dobrodošla.

[photo credits: Estudo Prático]

Pois é

Ovaj izraz sastoji se od priloga pois i glagola ser u trećem licu jednine indikativa prezenta. Na naš jezik bi se doslovno mogao prevesti kao pa jeste. Međutim, njegova upotreba je toliko široka i gotovo sveprisutna u razgovornom funkcionalnom stilu brazilskog portugalskog, da je lako zaključiti da mu značenje nije uvek baš sasvim isto i da se samim tim ne može uvek isto prevesti na srpski.

Izraz pois é najčešće koristimo da potvrdimo ono što je sagovornik rekao. To može biti i "obično" potvrđivanje, kao da smo rekli i samo é (jeste). Međutim, ovaj izraz ipak češće koristimo da sagovorniku potvrdimo ono što je on rekao ali tako da mu stavimo do znanja da smo i mi već to znali, da smo i mi baš to isto mislili ili hteli da kažemo, da je on upravo uobličio ono što smo mi hteli da izrazimo, a možda nismo uspeli na takav način i sl. U tom smislu, ovaj izraz, u zavisnosti od konteksta, na srpski najčešće prevodimo kao E (baš) to, Jao jeste, Vala baš i sl. Ilustrovaćemo to sledećim primerima:

- Você atrasou um pouco.

- Pois é, o trânsito está péssimo.

- Malo si zakasnio.

- Jesam, saobraćaj je grozan.

- Que calor terrível!

- Pois é, não dá pra respirar.

- Kakva odvratna vrućina!

- Vala baš, ne može da se diše.

- Você soube que a Joana foi internada?

- Pois é! Coitada dela! Já pensou? Que coisa horrível!

- Jesi čuo da je Žoana smeštena u bolnicu?

- Jao da! Jadna ona! Zamisli! Kakav užas!

- Olha que cachorrinho fofinho!

- Pois é, uma gracinha.

- Vidi kakvo slatko kučence!

- Jao jeste, dušica mala!

- Meu Deus! Olha o tamanho da fila. Vamos demorar muito. 

- Pois é! Eu queria dizer a mesma coisa.

- Jao, Bože! Vidi koliki red. Baš ćemo se zadržati.

- E baš to! I ja sam to hteo da kažem.

Ponekad se izraz pois é u razgovornom brazilskom portugalskom koristi i bez namere da se potvrde sagovornikove reči, već samo kao sredstvo da se govornik nadoveže na ono što je sagovornk pričao, ili čak da ga prekine i da započne svoju priču. Takođe, kada nastane ona neprijatna tišina u razgovoru, jedan od sagovornika je može prekinuti ovim izrazom, otprilike kao kada mi izgovorimo ono i tako. Vidimo, dakle, da je izraz pois é veoma produktivan i zastupljen u razgovornom stilu brazilskog portugalskog.  

[image credits: dopl3r.com]

Budući da je ovaj izraz toliko čest u svakodnevnom govoru Brazilaca, postao je, moglo bi se reći, čak i neka vrsta njihovog kulturnog obeležja. Kao takav, ponekad se koristi da se nazovu ugostiteljski objekti i druge komercijalne ustanove, brendovi, ali i kulturni izrazi, kao što je, recimo, ova pesma brazilskog rok sastava Los Hermanos: 

Pois é, não deu
Deixa assim como está, sereno
Pois é de Deus
Tudo aquilo que não se pode ver
E ao amanhã a gente não diz
E ao coração que teima em bater
Avisa que é de se entregar o viver

Pois é, até
Onde o destino não previu
Sem mais atrás, vou até onde eu conseguir
Deixa o amanhã e a gente sorrir
Que o coração já quer descansar
Clareia a minha vida, amor, no olhar

Pois

U evropskom portuglaskom umesto izraza pois é mnogo se češće koristi prilog pois. On takože služi da se sagovorniku potvrdi ono što je rekao:

- Tens sapatos novos?

- Pois. Comprei-os ontem.

- Imaš nove cipele?

- Da. Juče sam ih kupila. 

Napomena:

Ovu upotrebu priloga pois ne treba mešati sa veznikom pois, koji služi da se uvedu subordinirane rečenice i koji je sinonim veznika i vezničkih izraza kao što su portanto, logo, por conseguinte, em vista disso, visto que, porquanto, no entanto, contudo i sl. 

Kako bi pojačali potvrđivanje sagovorniku onoga što je izjavio, Portugalci često u razgovornom stilu dupliraju prilog pois:

- O congresso começa no dia 4 de junho.

- Pois, pois. A professora Marta disse-me.

- Kongres počinje 4. juna.

- Da, da. Profesorka Marta mi je rekla.

Nekada se prilog pois u govornom evropskom portugalskom (mada i u nekim brazilskim dijalektima, naročito na severoistoku zemlje) koristio i u kombinaciji sa prilogom ora. Izraz ora pois danas se retko sreće. Portugalci su ga nekada koristili da pojačaju značenje priloga pois, kada sagovorniku žele da stave do znanja da su i oni upravo mislili na istu stvar i da su baš to hteli da kažu. Osim toga, koristili su ga da izraze i iznenađenje onime što je sagovornik izjavio. Danas u Brazilu postoji popularno mišljenje da je ovaj izraz tipičan za Portugal i da ga i danas Portugalci često koriste. U pitanju je predrasuda (samo jedna od mnogih koje većina Brazilaca ima o Portugalcima, zbog nepoznavanja njihove kulture i jezičkog varijeteta), koja je dovela do toga da mnogi restorani i drugi ugostiteljski objekti koji služe portugalske specijalitete, širom Brazila, nose naziv upravo ora pois ili čak ora pois, pois.

Portugalski restoran u Sao Paulu. [image credits: orapoispoisrestaurante.com.br]

Pois não

Ovo je veoma čest izraz u brazilskom portugalskom, dok se u evropskom koristi ređe. Iako sadrži reč ne, njegovo osnovno značenje je snažno potvrđivanje onoga što je sagovornik pitao:

- Júlia, posso emprestar sua caneta?

- Pois não, Marcos. 

- Žulija, mogu li da pozajmim tvoju olovku?

- Naravno, Markos.

- Cláudio, você me dá o endereço do Lucas?

- Dou, Márcia, pois não.

- Klaudio, hoćeš li mi dati Lukasovu adresu?

- Daću ti, Marsija, svakako.

Ovaj izraz je zapravo skraćeni oblik rečenice pois não haveria de + infinitiv. Njegovo drugo veoma zastupljeno značenje jeste ono koje odgovara našem Izvolite, Kako Vam mogu pomoći?, Na usluzi i sl.:

- Bom dia!

- Bom dia, pois não?

- Queria falar com seu Maurício.

- Só um momento, por favor.

- Dobar dan!

- Dobar dan, izvolite?

- Želeo bih da razgovaram sa gospodinom Maurisiom.

- Samo trenutak, molim Vas.

Né

Diskursni marker né izuzetno je čest u razgovornom registru brazilskog portugalskog. On predstavlja kontrakciju priloga za negaciju não i trećeg lica jednine indikativa prezenta glagola ser. Upotrebljava se kao jezičko sredstvo za koje se obično u lingvistici koristi engleski termin tag question. Njemu u našem jeziku odgovaraju pitanja poput Jel da?, Zar ne?, Nije li tako? i sl. Međutim, dok mi samo povremeno ubacujemo u razgovor ovakva pitanja, kada nam je zaista od sagovornika potrebna potvrda naših tvrdnji, Brazilci umeju da ponavljaju izraz né vrlo često tokom razgovora. Evo nekoliko primera njegove upotrebe:

Hoje vamos sair, né? - Danas izlazimo, jel da?

Você já conheceu a mulher do Edson, né? - Ti si već upoznao Edsonovu ženu, zar ne? 

Vocês trouxeram todos os documentos, né? - Doneli ste sva dokumenta, jel tako?

Osim ove upotrebe, diskursni marker né može se koristiti i kao konektor koji povezuje različite delove teksta i uopšte ne služi za traženje potvrde od sagovornika:

Chegeuei muito cedo, né, e tive que esperar na porta - Stigao sam dosta rano, jel, pa sam morao da čekam pred vratima.

Ninguém queria ir com a gente, né, aí acabamos indo sozinhos - Niko nije hteo da ide s nama, jel, pa smo na kraju otišli sami.

U nekim brazilskim dijalektima, naročito u onima sa severoistoka zemlje (dialetos nordestinos), ovaj diskursni marker ponekad glasi i né não, što je skraćeno od não é não:

Aqui é perigoso andar de noite, né não? - Ovde je opasno kretati se noću, zar ne?

Otkuda dupliran prilog za negaciju u ovom izrazu? Radi se, naime, o jednom značajnom obeležju brazilskog vernakulara (govornog brazilskog portugalskog) - o pojavi da se prilog za negaciju stavlja i pre glagola, ali i posle njega, na kraj rečenice:

Não quero, não! - Neću!

Não tem comida, não - Nema hrane.

Não vou sair, não - Neću izaći. 

Ovo obeležje brazilskog vernakulara najverovatnije je nastalo pod uticajem jezikâ nekadašnjih afričkih robova. Ono svakako predstavlja temu za sebe, pa ćemo o njemu detaljnije drugom prilikom. Podsetimo se sada još samo jedne čuvene replike koja sadrži upravo to obeležje i koja ga na šaljiv ali upadljiv način ilustruje. Replika je potekla iz jedne od najgledanijih brazilskih telenovela svih vremena. Verovatno će se većina onih koji su gledali Zabranjenu ljubav (O Clone) setiti koliko je često gospa Žura (dona Jura) ponavljala rečenicu Não é brinquedo não! Od prikazivanja ove serije u Brazilu, ta je rečenica čak postala sastavni deo kolokvijalnog brazilskog portugalskog.

[photo credits: clicrbs.com.br]

U evropskom portugalskom umesto skraćene verzije diskursnog markera né mnogo se češće upotrebljava njegova puna varijanta não é. Osim toga, Portugalci neretko prave pitanja tipa tag question i tako što ponove glagol iz potvrdne rečenice i negiraju ga:

Foste à praia ontem, não foste? - Bio si juče na plaži, jel da?

Vocês conhecem a minha irmã, não conhecem? - Poznajete moju sestru, zar ne? 

Tá

Jedna od reči koja se ubedljivo najčešće čuje u govornom brazilskom portugalskom jeste tá. Morfološki gledano, u pitanju je elidiran oblik trećeg lica jednine indikativa prezenta glagola estar. Koristi se u potvrdnoj i u upitnoj rečenici. I u jednom i u drugom slučaju predstavlja skraćeni oblik izraza está bem/certo, iz koga se izostavlja prilog. U upitnoj rečenici odgovara našim izrazima Jel važi?, Jel u redu? i sl., dok u potvrdnoj odgovara našem važi, u redu, dogovoreno, ok, i sl.

Primeri upitnih rečenica sa tá:

Te espero na saída, tá? - Čekam te na izlazu, ok?

Você me traz o livro amanhã, tá? - Sutra mi donosiš knjigu, jel u redu? 

Vamos juntos, tá? Idemo zajedno, važi?

Primeri potvrdnih rečenica sa tá:

- Amanhã vamos chamar o Enrique.

- Tá. Eu tenho o número dele.

- Sutra ćemo zvati Enrikea.

- Važi. Imam njegov broj.

- Bia, lava as mãos!

- Tá!  

- Bija, operi ruke!

- Dobro!

- Vamos embora daqui!

- Tá. Vou pegar o carro.

- Hajdemo odavde!

- Ok. Idem po kola.

Česta je i upotreba ovog diskursnog markera u uzvičnim rečenicama, kada se demonstrira iznenađenje:

- Vou comprar suco.

- Não precisa. Já tem na geladeira.

- Ah, tá!

- Idem da kupim sok.

- Ne treba. Ima već u frižideru.

- A, dobro!

[image credits: Ciberdúvidas de Língua Portuguesa]

U evropskom portugalskom upotreba ovog diskursnog markera je ređa. Mnogo se češće koristi pun oblik izraza está bem/certo.

* * * 

Ovo su bile neke od "malih" reči i izraza bez kojih se na portugalskom jeziku praktično ne može voditi jedan prirodan, svakodnevni razgovor. Po mom mišljenju (dakako utemeljenom i na dugogodišnjem iskustvu), veoma je važno da se svako ko počinje da uči portugalski što pre upozna sa njihovim značenjima i načinima upotrebe, ne bi li izbegao nerazumevanje, ali i pogrešna tumačenja nekih rečenica koje od izvornih govornika često čuje.

[image credits: entaotane.net]

   

ZAHVALJIVANJE NA PORTUGALSKOM JEZIKU

Evo još jednog posta koji će, verujem, biti od koristi svima koji tek počinju da uče portugalski jezik, ali očekujem da će i onima sa naprednijim znanjem pružiti neke zanimljive informacije (slično postu o pozdravljanju na portugalskom). Kada počinjemo da savladavamo osnovnu komunikaciju na nekom stranom jeziku, obično među prvim rečima i izrazima naučimo i one koji nam omogućavaju da se sagovorniku zahvalimo. A mnogi koji počinju da uče portugalski zapravo se iznenade kada otkriju kako se na njemu kaže hvala. Možda očekuju da to bude slično kao na većini drugih romanskih jezika (gracias, grazie, gràcies, grazia i slične reči koje vode poreklo od latinskog izraza gratias tibi/vobis ago). Ono što početnike još više iznenadi (barem prema mom iskustvu) jeste činjenica da reč hvala na portugalskom ima muški i ženski rod. Dosad sam čuo više komentara o tome kako je to čudno i mnogi su se zapitali otkuda to. Zašto na portugalskom muškarac kaže obrigado a žena obrigada?

Reč hvala u većini jezika klasifikuje se kao uzvik. Uzvici, poznato je, nisu promenljiva vrsta reči, pa se tako ne menjaju ni po rodovima. Međutim, portugalski uzvik obrigado zapravo morfološki predstavlja particip glagola obrigar (obavezati - od latinskog obligare, što znači "moralno vezati"). Tako pridev obrigado znači obàvezan, a njegov odgovarajući ženski rod - obrigada - obavezana. U početku su Portugalci za zahvaljivanje koristili ceo izraz Fico-lhe obrigado/obrigada, što bi značilo da govornik preuzima prema sagovorniku obavezu da mu se za uslugu oduži. Međutim, vremenom je izraz skraćen i od njega je ostao samo pridev, koji se gramatikalizovao kao nova vrsta reči - uzvik. Uzvici jesu nepromenljivi, ali je ovaj ipak zadržao promenu po rodu. Pa ipak, moramo naglasiti da se i ta promena vremenom delimično izgubila i da nemali broj žena u luzofonom svetu kaže obrigado kada se zahvaljuje. Pored toga, treba naglasiti da ovaj uzvik ima promenu i po broju, ali je neuobičajeno i izuzetno retko čuti da neko kaže obrigados odnosno obrigadas, kada se zahvaljuje u ime grupe ljudi.

[photo credits: imissio.net]

Uzvik obrigado/obrigada, potpuno izdvojen iz svog davnašnjeg konteksta, prilagođavao se potrebama govornika da pojačaju svoje namere, pa su tako nastali i uzvici obrigadíssimo/obrigadíssima i obrigadinho/obrigadinha. Ovaj prvi se koristi da se istakne velika zahvalnost (hvala puno/mnogo), dok drugi (koji se, inače, redovno čuje u Portugalu, ali izuzetno retko u Brazilu) nosi i određenu nijansu simpatije prema sagovorniku. Zahvaljivanje se može dodatno naglasiti i izrazom muito obrigado/obrigada, a u Brazilu se često čuje i izraz obrigado/obrigada mesmo (Baš ti/Vam hvala).

Na uzvik obrigado/obrigada najčešće se na portugalskom odgovara sa de nada (nema na čemu). Postoji i izraz não há de que, koji i doslovno odgovara našem, ali je njegova upotreba znatno ređa. U Brazilu se neretko čuje i izraz imagina/imagine (doslovno: "Zamisli/zamislite"), čime se sagovorniku dodatno naglašava da nema zbog čega da nam se zahvaljuje.

Kada se nama na portugalskom neko zahvali, pa potom želimo da to isto učinimo i mi njemu, onda kažemo obrigado/obrigada a ti/a você/ao senhor/ à senhora, u zavisnosti od toga kojom zamenicom se obraćamo sagovorniku (to je izraz koji odgovara našem hvala tebi/Vama). Ako ovu našu zahvalnost dodatno želimo da naglasimo, možemo reći i eu (é) que agradeço ili eu quem agradeço (doslovno: "Ja sam taj koji zahvaljuje"). Moguće je uzvratiti zahvalnost i izrazom obrigado/obrigada eu, mada se on ređe sreće.

Spomenuti glagol agradecer (zahvaliti/zahvaljivati) takođe se često koristi za zahvaljivanje na portugalskom, naročito u pisanoj komunikaciji. Osim njega, ponekad se koristi i pridev grato/grata (zahvalan/zahvalna), u izrazu sou grato/grata.

Što se tiče zahvaljivanja Svevišnjem, na portugalskom se ne koriste forme koje smo dosad naveli, tj. ne može se reći *obrigado a Deus. Izraz koji odgovara našem hvala Bogu glasi graças a Deus. Ova reč graças etimološki predstavlja množinu od reči graça, čije je osnovno značenje milost. Ona se na portugalskom koristi i kao prilog koji odgovara našem zahvaljujući i koji je uvek praćen predlogom a, npr. Graças ao esforço do técnico, conseguimos ganhar - Zahvaljujući trudu trenera, uspeli smo da pobedimo.

Sama imenica zahvaljivanje na portugalskom se kaže agradecimento (muškog je roda), dok se zahvalnost kaže gratidão (ženskog je roda).

Na kraju, dodajmo i jedan veoma rasprostranjen uzvik za zahvaljivanje iz kolokvijalnog brazilskog portugalskog: valeu. Morfološki gledano, u pitanju je treće lice jednine prostog perfekta glagola valer (vredeti), iz čega možemo zaključiti da ovaj uzvik doslovno znači vredelo je. Dakle, govornik njime pokazuje da vrednuje ono što mu je sagovornik učinio i na čemu mu je zahvalan. Valja naglasiti da se ovaj uzvik ne koristi u istom kontekstu kao i španski uzvik vale, što mnogi govornici španskog isprva pomisle kada ga čuju. A kada smo kod kolokvijalnog stila, spomenimo i to da mnogi govornici i govornice portugalskog uzvik za zahvaljivanje imaju običaj i da skrate, pa se tako često čuje brigado/brigada. 

Muito obrigado a todos pela atenção! :) 

[image credits: aminoapps.com]

   

GLAGOL "ACABAR" U PORTUGALSKOM JEZIKU

Kada sam svojevremeno počeo da držim individualne časove portugalskog jednoj drugarici, ona mi je rekla da redovno prati brazilske telenovele i da je iz njih već naučila ponešto. Tvrdila je da je najbolje od svega zapamtila rečenicu Eu vou acabar com ela. Kasnije sam ustanovio da i mnoge druge moje drugarice i poznanice, koje inače uopšte ne uče portugalski ali gledaju te serije, takođe znaju ovu rečenicu. Nju su, naime, junakinje telenovela toliko puta izgovorile u svojim napadima strasti, ljubomore i sujete - dakako prouzrokovanim time što im je neka druga preotela dragog - da bi zaista bilo teško ne uočiti je i ne zapamtiti je. Šalu na stranu, glagol acabar je zaista jedan od veoma čestih glagola portugalskog jezika. Na pitanje o njegovom značenju na prvu loptu bismo dali odgovor da znači završiti (se). I načelno bismo bili u pravu, ali moramo imati u vidu da je njegova upotreba raznolika i da mu se značenje može modifikovati dodavanjem određenih predloga ili kombinovanjem sa drugim glagolima. U zavisnosti od toga, neće uvek biti ni najbolje, a ponekad ni moguće prevesti ga na srpski sa završiti (se). U ovom postu ću sve to pojasniti i ilustrovati odgovarajućim primerima.

Sa morfološke tačke gledišta, ovaj glagol je veoma jednostavan. U pitanju je pravilan glagol prve konjugacije (na -ar). Sa sintaksičke tačke gledišta pak, on je raznolik. Pre svega, on može biti neprelazan (ne zahteva objekt) ili prelazan (zahteva direktan objekt). Ako kažemo O jantar acabou, upotrebili smo glagol acabar kao neprelazan, ali ako kažemo Acabei o jantar, upotrebili smo ga kao prelazan. 

Glagol acabar se koristi kao neprelazan sa subjektima koji označavaju vremenske periode, aktivnosti, stanja ili događaje. Evo nekoliko primera:

A aula acabou muito rápido - Čas se veoma brzo završio.
As férias acabaram na segunda-feira - Raspust se završio u ponedeljak.
O filme acabou muito tarde - Film se završio vrlo kasno.
A gripe acabou, agora estou bem - Grip je prošao, sad sam dobro.
O prazo para solicitações acaba amanhã - Rok za zahteve ističe sutra.
O teu tempo acabou, devolve a prova - Tvoje vreme je isteklo, predaj zadatak.

U ovoj upotrebi, glagol acabar najčešće prevodimo na srpski sa završiti se (ili, recimo, sa proći), a kada ima subjekte koji su neke reči sa vremenskim značenjem, kao u poslednja dva primera, onda prevod može biti i isteći.

Ovaj glagol se upotrebljava takođe kao neprelazan sa subjektima koji označavaju uglavnom neke materije ili pojmove koji se razumeju kao materije. Tada ima značenje potrošiti se, istrošiti se, nestati i sl., što se može videti u sledećih nekoliko primera:

O azeite acabou, precisamos comprar mais - Nestalo je ulja, treba da kupimo još.
Vou ter que parar naquele posto, a gasolina vai acabar em breve - Moraću da stanem na onoj pumpi, benzin će se potrošiti uskoro.
Obrigado pelo convite, mas não vou poder ir ao cinema com você, o meu dinheiro acabou - Hvala na pozivu, ali neću moći da idem u bioskop s tobom, potrošio sam pare.

Za razliku od našeg glagola završiti se, acabar pretežno nije povratan. Međutim, ponekad se pojavljuje i u povratnom obliku, kao acabar-se. Takav njegov oblik nije čest, ali se tu i tamo sreće i u pisanju i u govoru, pogotovo u perfektu. Kao primer može poslužiti portugalska narodna poslovica Acabou-se o que era doce (doslovno: Završilo se ono što je bilo slatko).

[image credits: acabarwien]

Glagol acabar može biti i prelazan. On tada zahteva direktan objekt, najčešće u vidu imenice koja označava neku aktivnost:

Acabei o almoço, agora quero descansar um pouco - Završio sam ručak, sada hoću da se odmorim malo.

Vamos sair quando acabarmos o dever de casa - Izaći ćemo kada budemo završili domaći zadatak.

Dopuna glagolu acabar u funkciji direktnog objekta može biti i neki drugi glagol. U tim slučajevima obavezno je dodavanje predloga de:

Você ainda não acabou de fazer o seu dever de casa? Então, não pode sair! - Još nisi uradio domaći? Onda ne možeš da izađeš! 

Posso levar o teu prato ou ainda não acabaste de comer? - Jel mogu da odnesem tvoj tanjir ili još nisi završio jelo?  

Glagol acabar sa predlogom de koristi se u još jednom značenju. U pitanju je radnja koja se završila neposredno pre trenutka govora (ili nekog drugog referentnog trenutka u rečenici). Dakle, ako kažemo Acabei de sair, to neće značiti "završio sam sa izlaženjem", već Upravo sam izašao. Evo još nekoliko primera ovakve upotrebe glagola acabar sa predlogom de: 

Não estou com fome, acabei de comer um sanduíche - Nisam gladan, upravo sam pojeo sendvič.

Acabamos de receber um e-mail importantíssimo - Upravo smo primili jedan veoma važan imejl.

A minha chefe acabou de sair, ligue mais tarde, por favor - Moja šefica je upravo izašla, pozovite kasnije, molim Vas.

O Ministro da Saúde acabou de anunciar novas medidas na saúde pública - Ministar zdravlja je upravo najavio nove mere u javnom zdravlju.

Osim predloga de, glagol acabar može biti propraćen i predlogom com (kao u primeru s početka ovog posta). Tada on ima značenje završiti s nečim, odstraniti nešto, eliminisati nešto, rešiti se nečeg, pa čak i uništiti nešto, dokrajčiti nešto i sl. Sledeći primeri ilustruju ta značenja:

Vou acabar logo com esses compromissos - Odmah ću se rešiti tih obaveza.

O Presidente prometeu que ia acabar com a discriminação - Predsednik je obećao da će eliminisati diskriminaciju.

Essa dieta vai acabar com sua barriga de vez! - Ta dijeta će Vam odstraniti stomak jednom za svagda!

Desligue o rádio e saia, senão eu acabo com você! - Ugasi radio i izađi, inače ću te ubiti!

Glagol acabar koristi se i sa gerundom drugih glagola, tvoreći perifrazu ACABAR + GERUND, čije značenje je rezultativno. Naime, ako želimo da istaknemo krajnji rezultat neke radnje ili situacije, upotrebićemo ovu perifrazu. Ona se na srpski može prevesti na različite načine, a najpogodnije je za to koristiti veznike pa i te, zavisnu posledičnu rečenicu, ili pak sintagmu na kraju, u smislu "i na kraju se desilo to i to". Evo nekoliko primera: 

A festa estava tão ruim que acabamos indo embora cedo - Žurka je bila toliko loša da smo otišli ranije.

Estava tão cansada que acabei adormecendo às 9 horas - Bila sam toliko umorna da sam zaspala u 9 sati.

Não me enviaram o material e acabei elaborando o projeto sozinho - Nisu mi poslali materijal, pa sam na kraju sam napisao projekat.

Se você continuar atrasando todos os dias, vai acabar perdendo o emprego - Ako nastaviš da kasniš svaki dan, na kraju ćeš izgubiti posao.

Što se tiče etimologije glagola acabar, ona je povezana sa rečju cabo (od latinskog CAPUT - glava), čije je današnje osnovno značenje kraj. A prefiks a- u ovom glagolu upućuje na značenje povezano sa pravcem kretanja. Tako bi acabar zapravo doslovno značilo dovesti do kraja. 

Na kraju, jedna zanimljivost iz kolokvijalnog brazilskog portugalskog. U trećem licu jednine perfekta glagol acabar se u ovom varijetetu često izgovara bez početnog a-, dakle 'cabou:

Não tem mais! 'Cabou! - Nema više! Nestalo!

'Cabou a grana, mermão! - Nestalo je love, brate!

[image credits: pontodevistaonline.com.br]

Izvor:

https://blogs.transparent.com/portuguese/

HILJADU ZAŠTO, HILJADU ZATO - NA PORTUGALSKOM

Pre nego što pređem na samu temu ovog posta, dugujem svim svojim pratiocima i pratiteljkama veliko izvinjenje i objašnjenje zašto već mesecima nisam ništa objavljivao na ovom blogu. Naime, pored nekih drugih ličnih izazova koje sam morao prevazići, imao sam jednu obavezu koja me je najviše sprečavala da se posvećujem bilo čemu osim njoj. U pitanju je bila završna faza pisanja moje doktorske disertacije i priprema za njenu odbranu. Taj sam posao završio 12.9.2018. i sada sam sasvim spreman da se vratim mnogim svojim zadovoljstvima, a jedno od njih je svakako i pisanje ovog bloga.

Da pređemo sada na temu ovog posta. Ona se odnosi na jedno pravopisno pitanje portugalskog jezika, koje dosta muka zadaje mnogima koji ga uče kao strani jezik, ali i njegovim izvornim govornicima. Radi se o različitim načinima pisanja leksičkog spoja POR QUE, u zavisnosti od njegove funkcije odnosno pozicije u rečenici. Ovde ću izložiti sve načine na koje se on može pisati, sa odgovarajućim objašnjenjima i primerima.

[image credits: www.fcnoticias.com.br]

1. Por que (razdvojeno, bez akcenta), kao upitni prilog

Kada se POR QUE koristi kao upitni prilog, dakle u značenju zašto, na početku rečenice, piše se razdvojeno i bez akcenta na QUE. Tada taj prilog služi da se uvede upitna rečenica kojom se nastoji saznati razlog, motiv, uzrok i sl. 

Primeri:

Por que você não veio ontem?

Por que lhe disseste isso?

Por que ainda não temos a solução?

U ovoj upotrebi, upitni prilog POR QUE može se zameniti sintagmama POR QUAL MOTIVO odnosno POR QUAL RAZÃO (iz kog razloga):

Por qual motivo você não veio ontem?

Por qual razão você não veio ontem?

Por qual motivo lhe disseste isso?

Por qual razão lhe disseste isso?

Por qual motivo ainda não temos a solução?

Por qual razão ainda não temos a solução?

Kao što je slučaj i sa svim ostalim upitnim prilozima u portugalskom (que, como, onde, quando, quanto i dr.), i na POR QUE je moguće dodati intenzifikator pitanja koji glasi é que, čime se dobija upitni priloški izraz POR QUE É QUE:

Por que é que você não veio ontem?

Por que é que lhe disseste isso?

Por que é que ainda não temos a solução?

2. Por que (razdvojeno, bez akcenta) kao relativni konektor

Iako je ovo POR QUE istovetno po pisanju kao i upitni prilog za uzrok, ono ima potpuno drugačiju sintaksičku i semantičku funkciju. Radi se o predlogu por praćenom relativnom zamenicom que, koji služi da poveže subordiniranu rečenicu sa glavnom. Ako, recimo, na portugalskom želimo da kažemo To je hodnik kojim sam prošao, to se može reći ovako: Este é o corredor por que passei. Evo još dva primera upotrebe ovog relativnog konektora:

A rua por que passamos ontem agora está interditada.

Os motivos por que não aceitei a oferta são importantíssimos.

Ovaj relativni konektor može se zameniti sintagmama por qual, por quais, pelo qual, pelos quais, pela qual, pelas quais, zavisno od roda, broja i prisustva odnosno odsustva određenog člana:

Este é o corredor pelo qual passei.

A rua pela qual passamos ontem agora está interditada.

Os motivos pelos quais não aceitei a oferta são importantíssimos.

3. Por quê (razdvojeno, sa akcentom) kao upitni prilog

Kada se POR QUE koristi kao upitni prilog, dakle u značenju zašto, na kraju rečenice, ili kada sámo čini jednu upitnu rečenicu, onda se piše razdvojeno, ali sa akcentom cirkunfleksom na QUE. Primeri:

A Magda não veio e nem disse por quê.

Estás calado por quê?

Vocês não comeram nada! Por quê?

I u ovom slučaju upitni prilog POR QUE može se zameniti sintagmama POR QUAL MOTIVO odnosno POR QUAL RAZÃO (iz kog razloga):

A Magda não veio e nem disse por qual motivo?

A Magda não veio e nem disse por qual razão?

Estás calado por qual motivo?

Estás calado por qual razão?

Vocês não comeram nada! Por qual motivo?

Vocês não comeram nada! Por qual razão?

Ako se pitate zašto se iznad QUE piše akcenat cirkunfleks a ne akut, odgovor leži u izgovoru slova <e>. Naime, ono se izgovara kao zatvoreno, a takvi se vokali u portugalskom pravopisu obeležavaju cirkunfleksom.

[image credits: www.portuguesconcurso.com]

4. Porque (spojeno, bez akcenta) kao uzročni konektor

Kada se POR QUE upotrebljava kao konektor koji uvodi uzročnu rečenicu, dakle u značenju zato što, pošto, jer, onda se piše spojeno i bez akcenta. Primeri:

Fechei a janela porque está frio.

Não jogamos futebol no domingo porque estava chovendo.

Ovaj uzročni konektor može se zameniti mnogim drugima, sa istim značenjem: pois, visto que, uma vez que, dado que, por causa de que i dr. Među njima mogu ponekad postojati blage razlike u značenju, ali se u principu mogu smatrati sinonimima. Gornji primeri za upotrebu porque kao uzročnog konektora, prema tome, mogu takođe sadržati i neke od njih: 

Fechei a janela pois está frio.

Não jogamos futebol no domingo uma vez que estava chovendo.

5. Porquê (spojeno, sa akcentom) kao imenica

Kada se POR QUE piše spojeno i sa akcentom cirkunfleksom, onda ima imeničko značenje, tj. postaje imenica muškog roda, sa značenjem motivo, razão, causa (motiv, razlog, uzrok). Tada ga najčešće prati i određeni član muškog roda (o), a moguće je staviti ga i u množinu (os porquês). Primeri:

Ninguém me disse o porquê da mudança. = Ninguém me disse o motivo/a razão/a causa da mudança.

Gostaria de saber os porquês do teu comportamento. = Gostaria de saber os motivos/as razões/as causas do teu comportamento.

* * *

Da rezimiramo nekolikim savetima za upotrebu svih ovih različitih "zašto" i "zato" na portugalskom jeziku:

Por que - koristi se na početku pitanja

Por quê? - koristi se na kraju pitanja, ili kada je sámo u upitnoj rečenici

Porque - koristi se u odgovorima

O porquê - koristi se kao imenica u značenju motiv, razlog, uzrok

[image credits: www.infoenem.com.br]

POZDRAVLJANJE NA PORTUGALSKOM JEZIKU

Ovaj post je namenjen prvenstveno onima koji tek počinju da uče portugalski ili se samo spremaju na taj poduhvat, jer se u njemu obrađuje jedna veoma početnička tema. U pitanju su neki od najvažnijih izraza za opštu komunikaciju, pomoću kojih se pozdravljamo sa sagovornicima. Verujem, međutim, da će i neki koji već poznaju sve ove izraze naći za sebe u ovom postu barem neku zanimljivost ili novu korisnu informaciju.

Formalni pozdravi

Kao i u većini jezika, i u portugalskom imamo formalne i neformalne (kolokvijalne) pozdrave. Koje od njih ćemo upotrebiti, to zavisi, naravno, od odnosa prema sagovorniku. Što se tiče formalnih pozdrava, oni se uglavnom sastoje od prideva bom/boa (dobar/dobra) i imenice koja označava odgovarajući deo dana. Ono što treba imati u vidu jeste da se ovi pozdravi ne podudaraju u potpunosti sa našima, jer je dan u umu govornikâ portugalskog podeljen na nešto drugačiji način. Naime, dok mi koristimo pozdrav dobro jutro negde do devet ili deset sati, a posle toga dobar dan, govornici portugalskog taj prvi deo dana pozdravima dele drugačije. Oni koriste pozdrav bom dia (u doslovnom prevodu „dobar dan“) od rane zore pa negde sve do podneva ili čak do ručka. Posle toga se koristi pozdrav boa tarde (doslovno – „dobro popodne“) sve dok se ne smrkne. Uveče se koristi pozdrav boa noite (doslovno – „dobra noć“), koji odgovara našim pozdravima dobro veče i laku noć, jer se koristi i pri dolasku i pri odlasku. Pri odlasku se takođe mogu koristiti i pozdravi bom dia (ujutru i pre podne) i boa tarde (posle podne). Tako upotrebljeni, oni odgovaraju našem pozdravu prijatan dan. Govornici portugalskog ponekad dodatno ističu srdačnost pri korišćenju ovih poziva pomoću prideva muito (mnogo): muito bom dia, muito boa tarde, muito boa noite. Dodajmo još jednu zanimljivost u vezi sa ovim pozdravima. Naime, na portugalskom je moguće upotrebiti ih i u množini, dakle u oblicima bons dias, boas tardes i boas noites. Dok je u španskom ovo najčešće korišćen oblik tih pozdrava (buenos días je u hispanskom svetu neuporedivo češće od buen día), u portugalskom je on veoma redak, nosi sa sobom jedan arhaičan i knjiški prizvuk, a potrebno je i da sagovornici budu u prisnijem odnosu da bi ga upotrebili.  

[image credits: Café com Carol]

Što se tiče pozdrava koji se u toku dana koriste pri odlasku, oni su uglavnom sastavljeni od predloga até (do) i neke druge reči, koja zavisi od toga kada će se otprilike sagovornici ponovo videti. Svi ti pozdravi odgovaraju našem doviđenja, ali su mnogo raznovrsniji, jer preciznije kazuju kada će se desiti to „viđenje“. Često ćete čuti govornike portugalskog da se pozdravljaju sa até amanhã (doslovno – „do sutra“), ako rade u istoj firmi, recimo, pa znaju da će se svakako videti sutra, ili sa até segunda (doslovno – „do ponedeljka“), ako to isto čine u petak, znajući da se neće videti preko vikenda. Najčešći pozdravi iz ove grupe su até logo („do uskoro“) i até mais (skraćeno od até mais ver, što bi otprilike, u slobodnijem prevodu, značilo „dok se ne vidimo ponovo“). Prvi se koristi kada se manje-više zna da će se sledeći susret desiti uskoro, dok je drugi značenjski veoma neutralan. Postoji i pozdrav até a vista (doslovno – „do viđenja“), ali se koristi ređe od ostalih, pogotovo u Brazilu, gde ga mnogi i ne znaju. Moguće je reći i até a próxima (doslovno – „do sledeće“), što se odnosi na sledeću priliku u kojoj će se sagovornici sresti. Kada su sagovornici sigurni da će se videti veoma uskoro, takoreći za nekoliko minuta, upotrebiće pozdrav até já (doslovno – „do odmah“). A ako će se videti u nekom kraćem roku, od, na primer, nekoliko sati, onda mogu reći até mais tarde (doslovno – „do kasnije“). Ima i drugih pozdrava sa predlogom até: até lá, até então, até a volta, itd., što sve zavisi od namere govornika da tačno precizira sagovorniku trenutak sledećeg kontakta. U evropskom portugalskom pri odlasku se često koristi pozdrav adeus („zbogom“), dok je u brazilskom portugalskom on namenjen samo za konačno opraštanje (u smislu „zbogom zauvek“). I Brazilci, međutim, u svakodnevnim pozdravima vole da spomenu Boga, pa tako onaj koji ostaje često kaže onome koji odlazi vai/vá com Deus („idi s Bogom“), dok mu onaj koji odlazi odgovara sa fica/fique com Deus („ostaj s Bogom“). Dodajmo, na kraju, još jedan pozdrav pri odlasku, koji se koristi nešto češće među starijim generacijama i koji odgovara našem prijatno. To je pozdrav passe bem (u slobodnijem prevodu – „ostajte dobro“).

[Image credits: Cumprimentos Slidesheare]

Kada nekoga na portugalskom želimo da upitamo kako je, u formalnim prilikama ćemo koristiti pitanje Como vai? (doslovno – „Kako ide“). Češće se, međutim, koriste pitanja Tudo bem? i Tudo bom? (doslovno – „Sve u redu?“). Ona su ranije bila potpuno neformalna, ali su se sve više probijala i u formalne stilove komunikacije, da bi danas predstavljala sasvim uobičajene izraze. Na njih je moguće odgovoriti potvrdnom rečenicom iste sadržine (dakle tudo bem/tudo bom), ili samo sa tudo. Na pitanje Como vai?, koje je formalnije, treba odgovoriti sa Bem, obrigado (ako govori muškarac) odnosno Bem, obrigada (ako govori žena), što je ekvivalent našeg dobro sam, hvala. A kada sagovorniku odgovorimo na to pitanje, neretko i mi njemu želimo da ga postavimo. Tada ćemo reći E o Senhor? ili E a Senhora? (ako sagovorniku persiramo) ili E tu? (u evropskom portugalskom i u nekim brazilskim govorima) odnosno E você? (u brazilskom portugalskom – videti post o ličnim zamenicama u portugalskom jeziku). Ova pitanja mogu se postaviti i identično kao u srpskom jeziku: Como está? („Kako ste?“), Como estás? („Kako si?“), Estás bem?, u evropskom portugalskom, ili Você está bem?, u brazilskom portugalskom, („Jesi dobro?“),  O Senhor/A Senhora está bem? („Jeste dobro?“).

Kolokvijalni pozdravi

Od kolokvijalnih pozdrava pri dolasku se najčešće koriste oni koji odgovaraju našem zdravo. To su pozdravi olá i oi. Prvi se nešto češće koristi u Portugalu, a drugi u Brazilu. Pri odlasku se u kolokvijalnom stilu uglavnom koristi pozdrav ćao, što se najčešće piše tchau. Ovaj pozdrav, naravno, potiče od italijanskog ciao, što su najpre Brazilci primili od doseljenika iz Italije, ali se njegova upotreba proširila i na evropski portugalski. Pri odlasku je u kolokvijalnom stilu moguće reći sagovorniku i (Um) abraço! (doslovno – „zagrljaj“) ili (Um) beijo! (doslovno – „poljubac“). Ovaj drugi pozdrav se koristi između žena ili između žene i muškarca, dok se između muškaraca koristi samo prvi. U Portugalu se umesto (Um) beijo! često koristi i Beijinhos! (doslovno – „poljupčići“).

Kolokvijalna pitanja sa značenjem Kako si? u portugalskom jeziku su veoma kreativna. U kolokvijalnom evropskom portugalskom često se umesto Estás bem? koristi Estás bom?, za muškarce, odnosno Estás boa?, za žene, što odgovara našem kolokvijalnom Jesi mi dobar/dobra? Glagol estar često se u kolokvijalnom stilu skraćuje, pa se u evropskom portugalskom može čuti i Tás bem?, a u brazilskom Cê tá bem? ili Como é que cê tá?

[image credits: Borracha Beat Box]

U brazilskom žargonu umesto Tudo bem/bom? često čujemo i Tudo legal? ili Tudo joia? Prvi izraz koristi žargonizam legal, što odgovara našem super/kul/strava i sl., a drugi reč joia, koja doslovno znači „nakit/dragulj“, ali u žargonu takođe označava nešto dobro. Slično ovome, u portugalskom žargonu koristi se izraz Tudo fixe? Žargonizam fixe takođe odgovara našim žargonizmima super/kul/strava i sl.

Pitanje Kako si? u brazilskom žargonu često se postavlja i izrazom E aí? ili rečju Beleza? (doslovno – „lepota“). U kolokvijalnom evropskom portugalskom javlja se i izraz Então? (doslovno – „onda, dakle“), koji se ponekad čak modifikuje i u Atão? Ovom izrazu često se dodaje i portugalska kolokvijalna rečca pá.

I u evropskom i u brazilskom portugalskom ima još kolokvijalnih i žargonskih pozdrava, a mnogi su specifični za pojedine regije, gradove ili društvene grupe. Ovde smo predstavili samo neke najčešće, koji katkada umeju i da zbune stranca koji ih ne poznaje. Zato, kad vam se, recimo, Brazilac ili Brazilka obrati sa Beleza?, nemojte misliti da vam udeljuje kompliment o lepoti, već vas samo pita kako ste. Mada, sa Brazilcima se nikad ne zna. J

NAZIVI ZEMALJA PORTUGALSKOG GOVORNOG PODRUČJA

Jeste li se nekada zapitali odakle potiču imena luzofonih zemalja i šta ona zapravo znače? Zašto se Portugal zove baš Portugal, Brazil – Brazil, Angola – Angola, itd.? Ako vas zanima poreklo i značenje tih naziva, saznajte to u ovom postu.

Portugal

Ime Portugala potiče od latinskog naziva jednog malog naselja u rimskoj provinciji Galeciji. To naselje se na latinskom zvalo Portus Cale i nalazilo se na mestu današnjeg drugog po veličini portugalskog grada Porta. Dok je za prvu reč ovog dvočlanog naziva, Portus, veoma jasno da znači „luka“, druga reč je mnogo kontroverznije etimologije. Naime, prema jednoj hipotezi, ona potiče od grčke reči καλλις („lep“), jer su, navodno, prvi indoevropski stanovnici doline reke Doro, Grci, smatrali da žive u veoma lepom okruženju. Prema drugoj pretpostavci, međutim, Cale je od latinskog prideva „topao“, pa bi Portus Cale značilo „topla luka“. Bilo kako bilo, reč Cale stoji u etimologiji nastavka –gal, kao i u nazivu rimske provincije Galecije odnosno današnje španske Autonomne zajednice Galisije, ali i grada po nazivu Gaja, koji se nalazi blizu Porta, s druge strane reke Doro.

Portus Cale je u ranom srednjem veku dao naziv grofovije koja se prostirala današnjim severnim Portugalom: Condado Portucalense, a kasnije i Condado de Portucale. Naziv Portucale iz vulgarnog latinskog vremenom se preobrazio u Portugal i do danas ostao u upotrebi.

Porto [photo credits: The Independent]

U našem jeziku ranije se mnogo više koristio naziv Portugalija, koji nam je došao preko nemačkog Portugalien. I dalje mnogi naši jezikoslovci insistiraju na ovom nazivu, ali je činjenica da ljudi sve češće koriste reč Portugal. A zvaničan naziv ove države čak i na portugalskom nije taj, već República Portuguesa (Portugalska Republika).

Brazil

Današnja teritorija Brazila nosila je tokom svoje istorije razna imena. Pre dolaska Portugalaca, neka plemena autohtonog indijanskog stanovništva nazivala su svoju zemlju Pindorama. Na jeziku tupi-gvarani ovaj naziv znači „zemlja palmi“.

Prvi naziv koji su kolonizatori dali ovoj teritoriji bio je Terra da Vera Cruz (što bi se moglo prevesti kao „Zemlja Časnog Krsta“). On se koristio samo godinu dana, do 1501. Zatim se koristio veoma sličan naziv, Terra da Santa Cruz, otprilike do 1503. godine. Od 1501. do 1520. koritio se i naziv Terra dos Papagaios („Zemlja papagajâ“).

Naziv Brazil zapravo potiče od drveta pau-brasil, koje se veoma eksploatisalo i koristilo za proizvodnju boje za tkanine. Boja koja se od njega dobija je jarko crvena, što je Portugalce podsećalo na žar. Pošto se žar na portugalskom kaže brasa, otud i reč brasil, korišćena u nazivu drveta. Ima, međutim, i drugih pretpostavki o nazivu najveće južnoameričke države, ali je ova najverovatnija.

Pau-brasil [photo credits: Sítio da Mata]

Kako su se menjala državna uređenja u Brazilu, tako se menjao i zvaničan naziv države. Od 1824. do 1891. država se zvala Império do Brasil (Carevina Brazil). Nekoliko godina posle proglašenja republike, bilo je potrebno ukloniti monarhistički element iz naziva i osmisliti naziv koji će nedvosmisleno ukazivati na novo političko uređenje. Tada je nastao naziv Estados Unidos do Brasil (Ujedinjene Države Brazila, ili, u slobodnijem prevodu, po ugledu na SAD, Sjedinjene Brazilske Države). Ovaj naziv koristio se do ustava 1969, kada je usvojen naziv República Federativa do Brasil (Savezna Republika Brazil), koji je u upotrebi i danas.

U našem jeziku nekada se mnogo više koristio naziv Brazilija, koji je, baš kao i u slučaju Portugala, prihvaćen iz zapadnoevropskih jezika, verovatno takođe iz nemačkog. Međutim, kada je, šezdesetih godina prošlog veka, izgrađena nova prestonica, koju su Brazilci upravo tako nazvali, u našem jeziku je ubrzo napušten naziv Brazilija za državu Brazil.

Luzofona Afrika

Ime Angola potiče od reči N’gola, iz jezika bantu porodice. To je bila titula vladara Kraljevine Ndongo, koja se prostirala delom današnje Angole u XVI veku, kada su se Portugalci učvrstili na mestu gde je danas prestonica Luanda.

Naziv Mozambik (u originalu - Moçambique) najpre se odnosio samo na ostrvo u severnom delu današnjeg Mozambika, gde su Portugalci osnovali prvu prestonicu kolonije. To mesto i danas nosi naziv Ilha de Moçambique. Sama reč najverovatnije vodi poreklo od imena arapskog trgovca koji je tamo živeo: Musa Al Bik, Mosa Al Bike, ili Ben Musa Mbiki.

Žena iz mozambičke oblasti Nampula [photo credits: clubofmozambique.com]

Zelenortska Ostrva (poznata u našem jeziku i kao Zelenortska Republika, a u novije vreme, u diplomatskoj korespondenciji, i kao Republika Kabo Verde) u originalu nose naziv Cabo Verde, što znači „zeleni rt“. Zanimljivo je da se taj rt, čiji izgled je poslužio Portugalcima za naziv kolonije, zapravo nalazi u obližnjem Senegalu.

Republika Gvineja Bisau (u originalu – Guiné-Bissau) ima dvočlani naziv. Prvi član se odnosi na čitavu oblast i imaju ga i druge okolne države. Bisau je ime glavnog grada, koje je dodato u zvaničan naziv države nakon sticanja nezavisnosti 1975. godine. Ranije se ova oblast zvala Portugalska Gvineja. Na našem jeziku je često zovu i Gvineja Bisao, mada je Bisau svakako primerenije originalu.

Sao Tome i Prinsipe (u originalu – São Tomé e Príncipe) nosi naziv po svoja dva najveća ostrva. Prvo su Portugalci nazvali po Svetom Apostolu Tomi. Drugo se najpre zvalo po Svetom Antoniju, ali je kasnije dobilo naziv Ilha do Príncipe („ostrvo princa“), jer je pretvoreno u posed krune.

Luzofona Azija i Okeanija

Goa [photo credits: India.com]

Naziv Makau (u originalu – Macau, a ponekad i Macao) potiče od kineskog naziva za hram koji je tamo bio sagrađen 1448. i posvećen boginji Mazu, zaštitnici ribara. Hram se na kineskom zvao A-Ma. Naziv Timor potiče od malajske reči timur, što znači „istok“. Goa je stari indijski naziv koji su Portugalci preuzeli za svoju nekadašnju koloniju u Indiji. On je u lokalnim jezicima imao mnoge oblike, a neki od njih su Gomanćala, Govapuri, Govem i Gomantak.