MALE REČI I IZRAZI BEZ KOJIH SE NE MOŽE

Kada učimo strani jezik, naročito u početku tog procesa, uglavnom se fokusiramo na to da zapamtimo najfrekventnije imenice, prideve i glagole, nastojimo da savladamo osnovna gramatička pravila, kao i da naučimo one reči koje nam pomažu da povezujemo rečenične i tekstualne celine na odgovarajući način. Sve nam je to neophodno da ostvarimo osnovnu komunikaciju govoreći iole pravilno (naravno, rudimentarna komunikacija se može ostvariti i bez svega toga, po principu "Ja Tarzan, ti Džejn", ali ovde ipak govorimo o nastojanju da se postigne nešto više). Savladavši sve to, pre ili kasnije dođemo u situaciju da razgovaramo sa izvornim govornikom koji ne prilagođava svoj diskurs nama, ili prosto da slušamo razgovor dva ili više izvornih govornika jezika koji učimo. I, onda, neretko primetimo da oni izuzetno često koriste neke reči i/ili izraze koje mi nismo savladali, iako smo možda čak stigli i do praga srednjeg nivoa kompetencije u stranom jeziku koji učimo. Tada se zapitamo kako to da ne znamo značenja i kontekstualnu upotrebu tih "malih reči i izraza" kada su oni toliko česti, tj. kada ih izvorni govornici koriste u svakoj drugoj rečenici. Najčešće su u pitanju takozvani diskursni markeri, koji imaju mnogobrojna značenja i funkcije.

Kada sam ja počinjao da učim portugalski, vrlo brzo sam uvideo da njegovi govornici veoma često koriste razne "male" reči i izraze i veoma sam se potrudio da "provalim" šta tačno oni znače i kada tačno treba da se upotrebe u razgovoru. Nekoliko godina kasnije, kada sam počeo druge da podučavam portugalskom, već na prvim časovima bih im govorio i o tim rečima i izrazima, smatrajući da je važno da ih što pre savladaju. Njih u portugalskom, kao i u ogromnoj većini jezika, ima mnogo, ali ću ovaj post posvetiti nekim najčešćim i najvažnijim. Pošto mi je brazilski portugalski ipak bliži od evropskog, usredsrediću se na ovu pojavu u toj varijanti. Međutim, kako imam veliko teorijsko znanje i o evropskom portugalskom, kao i dugogodišnje iskustvo komunikacije sa njegovim govornicima, potrudiću se da dodam i odgovarajuće napomene o upotrebi tih reči i izraza i u toj varijanti. Naravno, svaka korekcija i sugestija od boljih poznavalaca evropskog portugalskog biće veoma dobrodošla.

[photo credits: Estudo Prático]

Pois é

Ovaj izraz sastoji se od priloga pois i glagola ser u trećem licu jednine indikativa prezenta. Na naš jezik bi se doslovno mogao prevesti kao pa jeste. Međutim, njegova upotreba je toliko široka i gotovo sveprisutna u razgovornom funkcionalnom stilu brazilskog portugalskog, da je lako zaključiti da mu značenje nije uvek baš sasvim isto i da se samim tim ne može uvek isto prevesti na srpski.

Izraz pois é najčešće koristimo da potvrdimo ono što je sagovornik rekao. To može biti i "obično" potvrđivanje, kao da smo rekli i samo é (jeste). Međutim, ovaj izraz ipak češće koristimo da sagovorniku potvrdimo ono što je on rekao ali tako da mu stavimo do znanja da smo i mi već to znali, da smo i mi baš to isto mislili ili hteli da kažemo, da je on upravo uobličio ono što smo mi hteli da izrazimo, a možda nismo uspeli na takav način i sl. U tom smislu, ovaj izraz, u zavisnosti od konteksta, na srpski najčešće prevodimo kao E (baš) to, Jao jeste, Vala baš i sl. Ilustrovaćemo to sledećim primerima:

- Você atrasou um pouco.

- Pois é, o trânsito está péssimo.

- Malo si zakasnio.

- Jesam, saobraćaj je grozan.

- Que calor terrível!

- Pois é, não dá pra respirar.

- Kakva odvratna vrućina!

- Vala baš, ne može da se diše.

- Você soube que a Joana foi internada?

- Pois é! Coitada dela! Já pensou? Que coisa horrível!

- Jesi čuo da je Žoana smeštena u bolnicu?

- Jao da! Jadna ona! Zamisli! Kakav užas!

- Olha que cachorrinho fofinho!

- Pois é, uma gracinha.

- Vidi kakvo slatko kučence!

- Jao jeste, dušica mala!

- Meu Deus! Olha o tamanho da fila. Vamos demorar muito. 

- Pois é! Eu queria dizer a mesma coisa.

- Jao, Bože! Vidi koliki red. Baš ćemo se zadržati.

- E baš to! I ja sam to hteo da kažem.

Ponekad se izraz pois é u razgovornom brazilskom portugalskom koristi i bez namere da se potvrde sagovornikove reči, već samo kao sredstvo da se govornik nadoveže na ono što je sagovornk pričao, ili čak da ga prekine i da započne svoju priču. Takođe, kada nastane ona neprijatna tišina u razgovoru, jedan od sagovornika je može prekinuti ovim izrazom, otprilike kao kada mi izgovorimo ono i tako. Vidimo, dakle, da je izraz pois é veoma produktivan i zastupljen u razgovornom stilu brazilskog portugalskog.  

[image credits: dopl3r.com]

Budući da je ovaj izraz toliko čest u svakodnevnom govoru Brazilaca, postao je, moglo bi se reći, čak i neka vrsta njihovog kulturnog obeležja. Kao takav, ponekad se koristi da se nazovu ugostiteljski objekti i druge komercijalne ustanove, brendovi, ali i kulturni izrazi, kao što je, recimo, ova pesma brazilskog rok sastava Los Hermanos: 

Pois é, não deu
Deixa assim como está, sereno
Pois é de Deus
Tudo aquilo que não se pode ver
E ao amanhã a gente não diz
E ao coração que teima em bater
Avisa que é de se entregar o viver

Pois é, até
Onde o destino não previu
Sem mais atrás, vou até onde eu conseguir
Deixa o amanhã e a gente sorrir
Que o coração já quer descansar
Clareia a minha vida, amor, no olhar

Pois

U evropskom portuglaskom umesto izraza pois é mnogo se češće koristi prilog pois. On takože služi da se sagovorniku potvrdi ono što je rekao:

- Tens sapatos novos?

- Pois. Comprei-os ontem.

- Imaš nove cipele?

- Da. Juče sam ih kupila. 

Napomena:

Ovu upotrebu priloga pois ne treba mešati sa veznikom pois, koji služi da se uvedu subordinirane rečenice i koji je sinonim veznika i vezničkih izraza kao što su portanto, logo, por conseguinte, em vista disso, visto que, porquanto, no entanto, contudo i sl. 

Kako bi pojačali potvrđivanje sagovorniku onoga što je izjavio, Portugalci često u razgovornom stilu dupliraju prilog pois:

- O congresso começa no dia 4 de junho.

- Pois, pois. A professora Marta disse-me.

- Kongres počinje 4. juna.

- Da, da. Profesorka Marta mi je rekla.

Nekada se prilog pois u govornom evropskom portugalskom (mada i u nekim brazilskim dijalektima, naročito na severoistoku zemlje) koristio i u kombinaciji sa prilogom ora. Izraz ora pois danas se retko sreće. Portugalci su ga nekada koristili da pojačaju značenje priloga pois, kada sagovorniku žele da stave do znanja da su i oni upravo mislili na istu stvar i da su baš to hteli da kažu. Osim toga, koristili su ga da izraze i iznenađenje onime što je sagovornik izjavio. Danas u Brazilu postoji popularno mišljenje da je ovaj izraz tipičan za Portugal i da ga i danas Portugalci često koriste. U pitanju je predrasuda (samo jedna od mnogih koje većina Brazilaca ima o Portugalcima, zbog nepoznavanja njihove kulture i jezičkog varijeteta), koja je dovela do toga da mnogi restorani i drugi ugostiteljski objekti koji služe portugalske specijalitete, širom Brazila, nose naziv upravo ora pois ili čak ora pois, pois.

Portugalski restoran u Sao Paulu. [image credits: orapoispoisrestaurante.com.br]

Pois não

Ovo je veoma čest izraz u brazilskom portugalskom, dok se u evropskom koristi ređe. Iako sadrži reč ne, njegovo osnovno značenje je snažno potvrđivanje onoga što je sagovornik pitao:

- Júlia, posso emprestar sua caneta?

- Pois não, Marcos. 

- Žulija, mogu li da pozajmim tvoju olovku?

- Naravno, Markos.

- Cláudio, você me dá o endereço do Lucas?

- Dou, Márcia, pois não.

- Klaudio, hoćeš li mi dati Lukasovu adresu?

- Daću ti, Marsija, svakako.

Ovaj izraz je zapravo skraćeni oblik rečenice pois não haveria de + infinitiv. Njegovo drugo veoma zastupljeno značenje jeste ono koje odgovara našem Izvolite, Kako Vam mogu pomoći?, Na usluzi i sl.:

- Bom dia!

- Bom dia, pois não?

- Queria falar com seu Maurício.

- Só um momento, por favor.

- Dobar dan!

- Dobar dan, izvolite?

- Želeo bih da razgovaram sa gospodinom Maurisiom.

- Samo trenutak, molim Vas.

Né

Diskursni marker né izuzetno je čest u razgovornom registru brazilskog portugalskog. On predstavlja kontrakciju priloga za negaciju não i trećeg lica jednine indikativa prezenta glagola ser. Upotrebljava se kao jezičko sredstvo za koje se obično u lingvistici koristi engleski termin tag question. Njemu u našem jeziku odgovaraju pitanja poput Jel da?, Zar ne?, Nije li tako? i sl. Međutim, dok mi samo povremeno ubacujemo u razgovor ovakva pitanja, kada nam je zaista od sagovornika potrebna potvrda naših tvrdnji, Brazilci umeju da ponavljaju izraz né vrlo često tokom razgovora. Evo nekoliko primera njegove upotrebe:

Hoje vamos sair, né? - Danas izlazimo, jel da?

Você já conheceu a mulher do Edson, né? - Ti si već upoznao Edsonovu ženu, zar ne? 

Vocês trouxeram todos os documentos, né? - Doneli ste sva dokumenta, jel tako?

Osim ove upotrebe, diskursni marker né može se koristiti i kao konektor koji povezuje različite delove teksta i uopšte ne služi za traženje potvrde od sagovornika:

Chegeuei muito cedo, né, e tive que esperar na porta - Stigao sam dosta rano, jel, pa sam morao da čekam pred vratima.

Ninguém queria ir com a gente, né, aí acabamos indo sozinhos - Niko nije hteo da ide s nama, jel, pa smo na kraju otišli sami.

U nekim brazilskim dijalektima, naročito u onima sa severoistoka zemlje (dialetos nordestinos), ovaj diskursni marker ponekad glasi i né não, što je skraćeno od não é não:

Aqui é perigoso andar de noite, né não? - Ovde je opasno kretati se noću, zar ne?

Otkuda dupliran prilog za negaciju u ovom izrazu? Radi se, naime, o jednom značajnom obeležju brazilskog vernakulara (govornog brazilskog portugalskog) - o pojavi da se prilog za negaciju stavlja i pre glagola, ali i posle njega, na kraj rečenice:

Não quero, não! - Neću!

Não tem comida, não - Nema hrane.

Não vou sair, não - Neću izaći. 

Ovo obeležje brazilskog vernakulara najverovatnije je nastalo pod uticajem jezikâ nekadašnjih afričkih robova. Ono svakako predstavlja temu za sebe, pa ćemo o njemu detaljnije drugom prilikom. Podsetimo se sada još samo jedne čuvene replike koja sadrži upravo to obeležje i koja ga na šaljiv ali upadljiv način ilustruje. Replika je potekla iz jedne od najgledanijih brazilskih telenovela svih vremena. Verovatno će se većina onih koji su gledali Zabranjenu ljubav (O Clone) setiti koliko je često gospa Žura (dona Jura) ponavljala rečenicu Não é brinquedo não! Od prikazivanja ove serije u Brazilu, ta je rečenica čak postala sastavni deo kolokvijalnog brazilskog portugalskog.

[photo credits: clicrbs.com.br]

U evropskom portugalskom umesto skraćene verzije diskursnog markera né mnogo se češće upotrebljava njegova puna varijanta não é. Osim toga, Portugalci neretko prave pitanja tipa tag question i tako što ponove glagol iz potvrdne rečenice i negiraju ga:

Foste à praia ontem, não foste? - Bio si juče na plaži, jel da?

Vocês conhecem a minha irmã, não conhecem? - Poznajete moju sestru, zar ne? 

Tá

Jedna od reči koja se ubedljivo najčešće čuje u govornom brazilskom portugalskom jeste tá. Morfološki gledano, u pitanju je elidiran oblik trećeg lica jednine indikativa prezenta glagola estar. Koristi se u potvrdnoj i u upitnoj rečenici. I u jednom i u drugom slučaju predstavlja skraćeni oblik izraza está bem/certo, iz koga se izostavlja prilog. U upitnoj rečenici odgovara našim izrazima Jel važi?, Jel u redu? i sl., dok u potvrdnoj odgovara našem važi, u redu, dogovoreno, ok, i sl.

Primeri upitnih rečenica sa tá:

Te espero na saída, tá? - Čekam te na izlazu, ok?

Você me traz o livro amanhã, tá? - Sutra mi donosiš knjigu, jel u redu? 

Vamos juntos, tá? Idemo zajedno, važi?

Primeri potvrdnih rečenica sa tá:

- Amanhã vamos chamar o Enrique.

- Tá. Eu tenho o número dele.

- Sutra ćemo zvati Enrikea.

- Važi. Imam njegov broj.

- Bia, lava as mãos!

- Tá!  

- Bija, operi ruke!

- Dobro!

- Vamos embora daqui!

- Tá. Vou pegar o carro.

- Hajdemo odavde!

- Ok. Idem po kola.

Česta je i upotreba ovog diskursnog markera u uzvičnim rečenicama, kada se demonstrira iznenađenje:

- Vou comprar suco.

- Não precisa. Já tem na geladeira.

- Ah, tá!

- Idem da kupim sok.

- Ne treba. Ima već u frižideru.

- A, dobro!

[image credits: Ciberdúvidas de Língua Portuguesa]

U evropskom portugalskom upotreba ovog diskursnog markera je ređa. Mnogo se češće koristi pun oblik izraza está bem/certo.

* * * 

Ovo su bile neke od "malih" reči i izraza bez kojih se na portugalskom jeziku praktično ne može voditi jedan prirodan, svakodnevni razgovor. Po mom mišljenju (dakako utemeljenom i na dugogodišnjem iskustvu), veoma je važno da se svako ko počinje da uči portugalski što pre upozna sa njihovim značenjima i načinima upotrebe, ne bi li izbegao nerazumevanje, ali i pogrešna tumačenja nekih rečenica koje od izvornih govornika često čuje.

[image credits: entaotane.net]