IMENICA "JEITO" U PORTUGALSKOM JEZIKU

Imenica jeito jedna je od najčešćih i najvišeznačnijih u portugalskom jeziku. Posebno se često javlja u govornim varijetetima brazilskog portugalskog, u kojima poprima raznolika značenja i ulazi u sastav brojnih frazeologizama. Ona je postala čak i svojevrsno kulturološko obeležje brazilske realnosti. Svako ko je čuo za sintagmu jeitinho brasileiro i njenu znakovitost u opisivanju brazilskoga mentaliteta svestan je koliko je imenica jeito važna u brazilskom portugalskom. I govornici evropskog portugalskog rado posežu za ovom rečju, iako nešto ređe od svoje braće po jeziku sa druge strane Atlantika.

[image credits: significadosweb.com.br]

Ova imenica vodi poreklo od latinske reči iactus, -us, m., koja je značila bacanje, hitac (up. izreku Alea iacta est – Kocka je bačena.). U raznim značenjima koje ima u portugalskom, ove imenice nema u drugim savremenim rasprostranjenijim romanskim jezicima. Zato se ona može smatrati specifičnom upravo za portugalski i svi koji taj jezik uče kao strani moraju se detaljno upoznati sa njenim značenjem i upotrebom, ako žele dobro da razumeju raznorazne kontekste u kojima se ona javlja. Cilj je ovog posta upravo da vas sa tim upozna. Najpre ćemo dati osnovna značenja imenice jeito, sa primerima, a potom ćemo izneti i pregled izraza u kojima se ona javlja, takođe sa primerima.

Značenja imenice jeito

1. Osnovno značenje ove imenice je način (u tom značenju sinonimi su joj maneira, modo, modalidade):

Esse é o melhor jeito de resolver o problema – To je najbolji način da se reši problem.

2. Ova imenica označava i karakter odnosno način ponašanja neke osobe (u tom značenju sinonimi su joj caráter, índole):

Não aguento mais esse jeito complicado do Jorge – Ne mogu više da podnesem taj Žoržeov komplikovani karakter.

3. Povezano sa prethodnim značenjem, u govornom brazilskom portugalskom ova se imenica koristi i da se označi nečije lepo ponašanje (pa bi joj sinonim bila sintagma boa educação):

Júlia é inteligente, eloquente e tem muito jeito – Žulija je inteligentna, elokventna i veoma lepo vaspitana.

4. Imenica jeito označava i naklonjenost ka nečemu, najčešće ka nekoj aktivnosti ili profesiji (kada su joj sinonimi inclinação, propensão, pendor):

Não tenho jeito para esse tipo de conversas, desculpa – Nisam sklon takvim razgovorima, izvini.

5. Česta upotreba ove imenice je i u značenju talenat (kada zamenjuje imenicu talento, a u određenim kontekstima i facilidade, habilidade, destreza, capacidade):

Luana tem muito jeito para o samba – Luana je veoma nadarena za sambu.

6. Ova imenica se koristi i da se referiše na izgled, pogotovo neke osobe, odnosno na način na koji se ta osoba nosi (i tada se može zameniti sinonimima aspe(c)to, feição, feitio):

O jeito chique do Paulo chama a atenção de todos quando ele aparece – Paulovo otmeno držanje privlači svačiju pažnju kada se on pojavi.

O que foi que aconteceu? Estás com um jeito de quem está bem preocupado – Šta se dogodilo? Izgledaš kao neko ko je veoma zabrinut.

7. Imenica jeito označava i rešenje nekog problema (sinonim bi joj, u tom slučaju, bila reč solução):

Esse problema já não tem jeito – Nema više rešenja za taj problem.

8. Osim svih navedenih apstraktnih značenja, imenica jeito ima i dva konkretna značenja, ali se ređe koristi u njima. Prvo je gest, pokret rukom ili glavom (sinonim je gesto, ponekad maneio):

Apertei a mão dele e fiz um jeito com a cabeça para confirmar – Pružio sam mu ruku i klimnuo glavom da potvrdim.

9. Drugo konkretno značenje imenice jeito je uvrtanje, izvrtanje, što se najčešće odnosi na zglob (sinonim je, u tom slučaju, torção, torcedura); obično ide sa pridevom mau (loš):

Escorreguei no banheiro e deu mau jeito no tornozelo – Okliznuo sam se u kupatilu i izvrnuo članak.

[image credits: YouTube, Brendon Augusto]

Izrazi sa imenicom jeito

1. com jeito – pažljivo, probranim postupcima i rečima, na fini način i sl.:

Peça-lhe o favor com jeito e assim ele vai ajudá-lo – Zatraži mu uslugu na fini način, pa će ti tako pomoći.

2. daquele jeito – na neprijatan, loš, negativan način; obično se odnosi na nečije loše ponašanje i postupke:

Hoje meu irmão está daquele jeito, insuportável – Danas mi se brat loše ponaša, nepodnošljiv je.

3. dar um jeito de – pokušati, potruditi se naći rešenje:

Estou sem dinheiro, mas vou dar um jeito de pagar o aluguel – Bez novca sam, ali ću se potruditi da platim stanarinu.

4. dar um jeito em – srediti nešto ili nekoga (u prenesenom smislu, tj. učiniti da se neko ponaša kako treba):

Filho, dá um jeito no quarto, ‘tá uma bagunça – Sine, sredi tu sobu, u potpunom je haosu.

Você precisa dar um jeito nesse teu sobrinho, hoje está insuportável – Moraš da smiriš tog svog nećaka, danas je nepodnošljiv.

5. de jeito – intenzivno, jako i sl.:

Eles brigaram de jeito – Dobro su se posvađali.

6. de jeito nenhum – ne dolazi u obzir:

Você não vai sair antes de terminar o dever de casa, de jeito nenhum! – Nećeš izaći dok ne završiš domaći, ne dolazi u obzir!

U istom značenju se koristi i sledeći izraz:

de jeito maneira:

Não vou ligar primeiro, de jeito maneira! – Neću ja prvi pozvati, ne dolazi u obzir!

7. de jeito que – konektor u složenim rečenicama koji odgovara našem „tako da“; istog je značenja kao i konektori de maneira que i de modo que:

Ontem acabou o último cartucho, de jeito que não podemos imprimir o relatório – Juče se istrošio poslednji toner, tako da ne možemo da odštampamo izveštaj.

8. de qualquer jeito – nepažljivo, ofrlje i sl.:

É melhor que você prepare o material, pois o Pedro iria fazê-lo de qualquer jeito – Bolje da ti pripremiš materijal, jer bi Pedro to uradio ofrlje.

9. desculpar o mau jeito – izraz koji koristimo da se izvinimo što upućujemo kritiku, što se može upotrebiti i ironično:

Desculpe o mau jeito, mas acho que você precisa emagrecer – Izvini što ti tako kažem, ali mislim da treba da smršaš.

10. do jeito que dá – na jedini mogući način, onako kako se jedino može, kako se mora i sl.:

Com escassez de profissionais, a empresa vai enfrentar os problemas do jeito que dá – Uz nedostatak stručnjaka, firma će se suočiti sa problemima onako kako mora.

11. do jeito que vai – imajući u vidu činjenice; odgovara našem izrazu „kako stvari stoje“:

Nossa economia, do jeito que vai, caminha para um desastre – Naša privreda, kako stvari stoje, ide ka katastrofi.

U istom značenju koristi se i izraz pelo jeito:

Pelo jeito, vai ficar tudo bem – Kako stvari stoje, sve će biti u redu.

12. fazer jeito – biti odgovarajuć, prikladan, odgovarati:

A solidão até me faz jeito no momento – Samoća mi sada čak i odgovara.

13. levar jeito para – imati talenta za nešto:

Carlinhos leva jeito para ser ator – Karlinjos ima talenta da bude glumac.

14. mau jeito – odgovara značenju imenice jeito koje smo naveli pod 9: uvrtanje, izvrtanje

15. não ter jeito – nemati rešenja, biti nerešiv ili nepopravljiv:

Seu computador pifou e parece que não tem mais jeito – Kompjuter ti je crkô i izgleda da mu više nema spasa.

16. sem jeito – postiđen, osramoćen ili sramežljiv:

Fiquei sem jeito de falar com ela naquele dia – Toga dana sam se stideo da razgovaram sa njom.

17. tomar jeito – usmeriti se ka cilju, imati neki pravac, putokaz (u prenesenom smislu):

Esse ano irei tomar jeito: vou estudar e conseguir um trabalho – Ove godine ću se usmeriti ka cilju: učiću i pronaći posao.

Od imenice jeito izveden je i glagol ajeitar (srediti, dovesti u red, popraviti i sl.) i njegov antonim desajeitar, zatim odgovarajući pridevi ajeitado odnosno desajeitado, kao i imenice ajeitamento odnosno desajeitamento (desjeito). 

I, na kraju, da se vratimo sintagmi jeitinho brasileiro, spomenutoj na početku ovog teksta. Šta ona zapravo znači? Brazilci imaju veoma čvrst autostereotip o sopstvenom načinu (jeito) na koji rešavaju stvari – zaobilaznim putem, ne poštujući do kraja proceduru, pomoću veza i poznanstava radije nego pomoću onoga što je formalnopravno potrebno i sl. Takvo snalaženje i prolaženje kroz život nazivaju jeitinho brasileiro, a toj sintagmi mogu se dodeliti i pozitivne i, ipak češće, negativne konotacije. Verujem da svima nama sa ovih prostora taj stereotip deluje veoma poznato, a neretko se on i kod nas u jeziku ispoljava uz upotrebu etnonima (setimo se našeg izraza srpska posla, npr., i sličnih iz zemalja na Balkanu). Jeitinho brasileiro se često vezuje za osobu koja je malandro, koja čini malandragem, što su kulturološki takođe veoma značajni elementi brazilske realnosti i brazilskog portugalskog jezika (opet sa dosta dodirnih tačaka sa ovdašnjom kulturom). O njima ćemo nekom drugom prilikom. Za kraj, nadamo se da će ovaj post biti od koristi svima koji žele da ovladaju raznovrsnom semantikom imenice jeito, jedne od najfrekventnijih ali i najspecifičnijih u portugalskom jeziku.

[image credits: Picuki.com]

Izvori:

https://pt.wiktionary.org/wiki/jeito

http://www.brasileirices.com/2017/01/expressoes-com-palavra-jeito.html