Danas, 5. novembra, u
Brazilu se obeležava Nacionalni dan portugalskog jezika. Obeležavanje ovog
datuma zakonski je uvedeno 2006. godine, a 5. novembar je izabran jer je to
datum rođenja Ruja Barboze (Ruy Barbosa de Oliveira), velikog brazilskog pisca,
pravnika, diplomate, borca za ukidanje robovlasništva i pregaoca na polju
„zastupanja važnosti portugalskog jezika u Brazilu.“ Na međunarodnom nivou pak
dan portugalskog jezika obeležava se 5. maja, što je započeto ove godine, po
odluci Uneska, ali je Brazil zadržao i svoj nacionalni dan posvećen nacionalnom
jeziku. Tim povodom, odlučio sam da napišem jedan tekst posvećen raznim
aspektima portugalskog jezika u Brazilu.
 |
| (photo credits: GGN) |
Portugalski jezik neraskidivo je povezan sa brazilskim nacionalnim identitetom. Savremenog Brazila, njegove nacije i kulture jednostavno ne bi bilo u ovom obliku da nije portugalskog jezika. Brazilstvo se izražava na portugalskom jeziku i upravo ga je ono dodatno obogatilo, nadogradilo i proširilo po svetu. Portugalski jezik u samom Brazilu ima više od dvesta miliona govornika, a na to treba pridodati i oko tri miliona Brazilaca u dijaspori, koji su portugalski jezik sa sobom odneli u sve krajeve sveta.
Brazil neretko prati mit,
ili barem predrasuda, o tome da je njegova nacija jednojezična, da je jezički
potpuno uravnotežena i da se svi savršeno razumeju od krajnjeg juga do krajnjeg
severa zemlje. Stvarnost je pak dramatično drugačija. Brazil je, uprkos
apsolutnoj prevlasti portugalskog jezika, izrazito višejezična zemlja, sa više
stotina amerindijanskih autohtonih jezika i više desetina jezika koje su sa
sobom doneli imigranti, od kojih su pojedini (npr. neki dijalekti iz Italije i
Nemačke) zadržali mnoge odlike kakve su se u matici izgubile ili su ih tamo
potisnuli odgovarajući standardni jezici. No, to je složena i raznovrsna tema
za neku drugu priliku. Ovom prilikom ćemo se fokusirati na sam portugalski
jezik u Brazilu, a dobrim delom će biti i reči o tome da on uopšte nije
monolitan, homogen, jedinstven, niti ga svi Brazilci govore isto, niti je isti
u svim situacijama, niti uopšte postoji samo jedan entitet koji bismo mogli
nazvati „brazilski portugalski“. Naravno da ovakve tvrdnje u većoj ili manjoj
meri važe za sve jezike, ali se, s druge strane, malo zna o tome da u Brazilu
oduvek vlada jedna opšta, veoma izražena diglosija, ili, kako je to slikovito
nazvao Markos Bagno, jedan od najuglednijih brazilskih sociolingvista, „prava
jezička shizofrenija“. O tome su još pre stotinak godina govorili i pisali
ugledni brazilski pisci i intelektualci. Mario Marokim je to nazvao
„dvojezičnošću unutar jednog jezika“, a Žoao Ribeiro je tvrdio da je jedinstvo
portugalskog jezika „izveštačeno i varljivo“. Jedan od najvećih brazilskih
pesnika svih vremena, Karlos Drumon de Andrade (Carlos Drummond de Andrade)
ovom složenom problemu koji generacijama sakati brazilsko društvo čak je
posvetio i pesmu:
Aula de português
A linguagem na ponta da língua
tão fácil de falar
e de entender.
A linguagem
na superfície estrelada de letras,
sabe lá o que ela quer dizer?
Professor Carlos Góis, ele é quem sabe,
e vai desmatando
o amazonas de minha ignorância.
Figuras de gramática, esquipáticas,
atropelam-me, aturdem-me, sequestram-me.
Já esqueci a língua em que comia,
em que pedia para ir lá fora,
em que levava e dava pontapé,
a língua, breve língua entrecortada
do namoro com a prima.
O português são dois; o outro, mistério
Čas portugalskog
Jezik koji prirodno sa
usana teče
tako je lako govoriti
i razumeti
A jezik
na zvezdanom nebu
knjiga,
ko još zna šta znači
on?
Profesor Karlos Gois,
on je taj što to dobro zna,
pa mi krči
šumu moga neznanja.
Figure stilske,
nedođijske,
gaze me, sluđuju me,
odnose me.
Zaboravih već jezik na kom
sam jeo,
na kom sam pitao mogu
li na ono mesto,
na kom sam se s
drugarima tukao,
taj jezik, malen jezik na
kom sam mucao
pri prvom svom udvaranju.
Portugalski – to su jezika
dva; a taj drugi je misterija.
Karlos Drumon de Andrade,
prepev Mladen Ćirić
Pre nego što pređemo na pojedinosti
o tome šta u Brazilu znači „portugalski – to su jezika dva“, zavirimo najpre malo u prošlost.
Portugalski jezik se iskrcao na brazilsko tlo zajedno sa prvom ekspedicijom
Pedra Alvares Kabrala, godine 1500. U to vreme na toj teritoriji govorilo se na
stotine amerindijanskih jezika, međusobno različitih i samo donekle
razumljivih, pa je lokalno stanovništvo razvilo jedan lingva franca zasnovan najviše na jeziku tupi, kako bi moglo
međusobno da se sporazumeva. Njega su Portugalci nazvali „opštim jezikom“ (língua geral) i uglavnom su ga koristili
za komunikaciju sa autohtonim stanovništvom, dok su portugalski koristili samo
između sebe. Ali, kakav je uopšte bio taj njihov portugalski? Bio je to jedan
koine (zajednički varijetet namenjen komunikaciji govornika različitih
varijeteta), zasnovan na najprestižnijim dijalektima iz metropole šesnaestog
veka, bitno različit od današnjeg evropskog portugalskog (najviše po izgovoru,
ali i po morfosintaksi i leksici). Tadašnji evropski portugalski i taj koine
koji je bio prenet u Brazil, bili su veoma slični, ali su kasnije poprimili
potpuno druge pravce razvoja. Evropski portugalski je kasnije pretrpeo ozbiljna
fonološka, a posledično i morfosintaksička restrukturiranja, tako da u njemu
danas dominiraju zatvoreni vokali (osim u naglašenim pozicijama) i klitičke
reči, dok je brazilski portugalski zadržao deo starog načina izgovora, iz 16.
veka, sa znatno otvorenijim vokalima, potpadajući pod jak uticaj drugih jezika
(amerindijanskih, afričkih i imigrantskih).
Dominacija „opšteg jezika“
u Brazilu okončana je dekretom Markiza od Pombala, važne ličnosti u istoriji
Portugala. On je zabranio upotrebu najrasprostranjenijeg amerindijanskog
varijeteta i portugalskom jeziku dodelio status zvaničnog na teritoriji
kolonije, što je verovatno u velikoj meri imalo veze i sa njegovim sukobom sa
jezuitskim redom. Bilo kako bilo, od 1758. godine, portugalski je jedini
zvanični jezik Brazila na nacionalnom nivou (danas drugi jezici imaju status
zvaničnih isključivo na nivoima pojedinačnih opština, i to malobrojnih,
uzimajući u obzir kontinentalne razmere države). Time je i lokalno stanovništvo
sve više bilo primorano da uči portugalski, a kolonizatori su ga sve više
koristili i širili po čitavoj teritoriji kolonije. Najviše su ga širili
bandeirantesi u svojim pohodima ka unutrašnjosti i ka severoistoku, pa se i
danas smatra da najveći deo dijalekata u Brazilu vodi poreklo od njihovih
govornih varijeteta portugalskog, koji su se inicijalno razvili na teritoriji
današnje savezne države Sao Paulo.
[NB. Bandeirantesi (bandeirantes) bili su kolonizatori,
istraživači i avanturisti, koji su osvajali nepregledna brazilska prostranstva
u doba rane kolonije. Sam naziv potiče od reči bandeira (zastava), jer bi oni poboli zastavu portugalske krune gde
god bi osvojili nove oblasti. Vremenom je reč bandeira počela da označava i same njihove pohode. Smatram da
prevod zastavnici ili barjaktari nije sasvim adekvatan, jer
kod naših čitalaca može izazvati potpuno drugačije asocijacije, te se
opredeljujem za adaptaciju originalne lekseme.]
Šta se sve dešavalo sa
govornim portugalskim jezikom u Brazilu? Pre svega, pretrpeo je uticaje
amerindijanskih jezika, najviše u leksici, ali i uticaje stotina jezika
afričkih robova. Oni su govorili svoje maternje jezike (najčešće iz porodice
bantu), a portugalski su učili kao L2, pritom ga temeljno restrukturirajući i
vremenom kreolizujući (u čemu je svakako učestvovala i druga strana, njihovi
gospodari, jer je za kreolizaciju to često neophodno). Tako je nastao jedan
novi kreol, čija je leksička osnova svakako portugalska, ali mu je zato
gramatička struktura „afrikanizovana“. Kasnije je on dekreolizovan, ali su u
govornom brazilskom portugalskom mnoge njegove odlike opstale do danas (npr. duplirana
negacija [não quero não] ili
obeležavanje množine samo u prvom članu sintagme [as menina bonita]). Uticaj afričkih jezika na portugalski ogleda se
svakako i u leksici. Leksički uticaj u Brazilu na portugalski su izvršili i
mnogobrojni jezici imigranata (najviše italijanski i nemački dijalekti).
Ovde vredi posebno
spomenuti naknadan uticaj evropskog portugalskog na jezik u koloniji. Naime,
kada je kralj Žoao VI odlučio da pred najezdom Napoleona ceo dvor i prestonicu
čitavog carstva iz Lisabona premesti u Rio de Žaneiro (godine 1807), sa njim je
otputovalo oko petnaest hiljada plemića, dvorjana, činovnika i uglednih žitelja
metropole. Oni su sa sobom doneli svoj lisabonski dijalekat, već vidno
drugačiji od onog portugalskog jezika koji je tri veka pre toga bio odnet u
Brazil. Pošto je njihov govor bio prestižan, i lokalno stanovništvo se trudilo
da ga imitira. Otuda u savremenom dijalektu Rio de Žaneira pojava da se finalno
pretkonsonantsko /s/ izgovara kao [š] odnosno [ž], što je pre svega odlika evropskog
portugalskog, a u Brazilu se javlja samo sporadično (pored Rija, ova pojava se
uočava i na severu zemlje, a u manjoj meri i u nekim severoistočnim govorima).
Kada smo već kod
dijalekata, u Brazilu ih ima veoma raznovrsnih, što uopšte nije čudno ako imamo
u vidu ogromnu teritoriju te zemlje. Osnovnu podelu brazilskih dijalekata
ustanovio je polovinom prošlog veka filolog Antenor Nasentes, koji je utvrdio
da postoji izoglosa koja razdvaja brazilske govore prema kriterijumu
otvorenosti pretonika (vokala u slogovima pre naglašenog sloga). Severni govori
imaju otvorene pretonike, a južni zatvorene. Ta podela je prihvaćena i danas.
Oko konačnog popisa dijalekata, poddijalekata i govora, naravno, i dalje postoje
brojna sporenja dijalektologâ. Neki dijalekti su jasnije izdvojeni i
prepoznatljivi, kao što je već spomenuti varijetet Rio de Žaneira, ili npr.
dijalekat caipira, karakterističan po
mnogo čemu, a najprepoznatljiviji po retrofleksnom pretkonsonantskom /r/ (koje
podseća na glas /r/ iz američkog engleskog).
 |
| Brazilski dijalekti (image credits: Cola da Web) |
Ono što je mnogo važnije od dijalekatske (dakle, teritorijalne) razuđenosti portugalskog jezika u Brazilu jeste njegova sociolekatska (dakle, društvena) raslojenost. Ona je, naime, veoma naglašena i rasprostranjena je na čitavu zemlju, ne ograničavajući se samo na jedan njen deo (kao što je u nekim drugim zemljama slučaj, npr. kod nas u južnoj Srbiji). U Brazilu postoji ono što je standardni jezik, tzv. brazilska nacionalna varijanta portugalskog jezika, i ono što je živi, govorni jezik čitavog stanovništva, tzv. brazilski vernakular. Kada kažemo „brazilski portugalski“, prvenstveno mislimo na standardni oblik jezika. On nije zasnovan na govornom jeziku, već pre svega na književnoj i filološkoj tradiciji i u ogromnoj meri se ugleda na jezik bivše metropole, na evropsku nacionalnu varijantu. Jezik koji stanovništvo usvaja kao maternji, međutim, jeste upravo brazilski vernakular, koji je bitno drugačiji, i to ne toliko po izgovoru, koliko po morfosintaksičkim osobinama. Da bi jedan Brazilac ili Brazilka mogli da ovladaju standardnim jezikom, potrebno je da prođu kroz čitavo školovanje, od predškolskog do visokog obrazovanja, za šta priliku i dalje ima samo manji deo stanovništva najmnogoljudnije zemlje Južne Amerike. Ogromna većina ostaje nekompetentna da barata standardnim jezikom, ostaje „polupismena“, sa stanovišta elita, koje pak namerno održavaju postojeće stanje, sa ciljem da i dalje samo one ostanu „pismene“ i da pozicije društvene i ekonomske moći i dalje ostanu samo njima dostupne. Zato se kritički i levičarski orijentisani brazilski lingvisti poslednjih decenija veoma zalažu za to da se standardni jezik u Brazilu korenito reformiše i da se približi brazilskom vernakularu, čime bi najveći deo nacije dobio priliku da se lakše školuje i lakše dođe do ravnoprvnijeg položaja u društvu. Treba takođe naglasiti da i same elite, koje vladaju standardnim jezikom, u neformalnoj komunikaciji ipak koriste brazilski vernakular, ili jedan varijetet koji je „mešavina“ vernakulara i standarda, tzv. učeni brazilski portugalski. Standardni jezik rezervisan je pak samo za najformalnije kontekste i koristi se u najvećem broju slučajeva samo u pisanom medijumu.
Iako je nastao po ugledu
na evropski portugalski, standardni brazilski portugalski se od njega delimično
i razlikuje, najviše po izgovoru i vokabularu, ali i u nekim aspektima
morfologije, sintakse i pragmatike. Tim razlikama svakako treba posvetiti
poseban tekst (o nekima od njih ukratko sam pisao ovde). Međutim, ako uporedimo
evropski portugalski sa brazilskim vernakularom, doći ćemo brzo do zaključka da
su razlike između njih velike, nekad i strukturno suštinske, te se nameće
utisak da su u pitanju možda i dva različita jezika. Veoma srodna, naravno, ali
ipak različita, jer kriterijum međusobne razumljivosti nije uvek primenljiv. U
tom smislu, jedinstvo portugalskog jezika na globalnom nivou održava se (veštački)
između ostalog i zato što je standardni brazilski portugalski dobrim delom
zasnovan na evropskoj varijanti, a ne na maternjem jeziku brazilske nacije.
Neke od osnovnih odlika
brazilskog vernakulara, koje nisu prihvaćene u standardu a koje čitava nacija
svakodnevno upotrebljava, ukratko navodim u nastavku:
- brisanje prvog sloga u
svim oblicima glagola estar (tou falando
umesto estou falando);
- upotreba ter umesto
haver (aqui tem muita gente umesto aqui há muita gente);
- gubitak akuzativa ličnih
zamenica za treće lice (eu vi ele
umesto eu vi-o);
- upotreba gramatičkog
trećeg lica jednine glagola umesto drugog, kako uz zamenicu você (kada to nije negramatično), tako i
uz zamenicu tu (tu foi umesto tu foste);
- uprošćavanje glagolske
paradigme (eu falo, tu/você fala, ele fala, nós fala, vocês fala[m], eles fala[m]);
- gubitak relativne
zamenice cujo;
- isključiva upotreba
proklitike umesto enklitike i potpuni gubitak mezoklitike (me disseram umesto disseram-me,
me lavarei umesto lavar-me-ei);
- brojne elizije i
sažimanja (para > pra, deixa eu ver > xo vê);
- indirektni objekat
trećeg lica zamenica sa pra + subjekt
(eu falei pra ela umesto eu falei-lhe);
- obeležavanje množine
samo u prvom članu imenske sintagme (os
menino bom umesto os meninos bons);
- preovladavanje relativne
rečenice sa que umesto drugih
konektora (o professor que eu estudei com
ele umesto o professor com quem eu
estudei);
- duplirana ili
invertovana negacija (num quero não
ili quero não umesto não quero), i dr.
Koliko će brazilski
vernakular uticati na standard, ostaje da se vidi, i to će najviše zavisiti od
brazilske zvanične jezičke politike i planiranja. Za sada je jasno da se
njegovi elementi probijaju u mnoge izraze, možda i ponajviše u one koji spadaju
u masovnu popularnu kulturu (muzika, filmovi, telenovele, kapuera...), a preko
njih dolaze i do drugih sredina u kojima se govori portugalski (Portugal i
luzofona Afrika). Brazilski portugalski svakako uživa veliku popularnost, a svi
oni koji se opredele da ga uče kao strani moraju imati u vidu složenu brazilsku
sociolingvističku situaciju i moraju ovladati i brazilskim vernakularom, ako
nameravaju da uspešno komuniciraju sa Brazilcima.
Reference:
Azevedo, M. M. (2005). Portuguese. A Linguistic Introduction. Cambridge: Cambridge University
Press.
Bagno, M. (2000). Dramática da língua portuguesa: tradição gramatical, mídia e exclusão social. São Paulo: Edições
Loyola.
Bagno, M. (2001). Português do Brasil: Herança
colonial e diglossia. Revista da Faeeba,
15, 37-47.
Bagno, M. (2007). Preconceito lingüístico. O que é, como se
faz. (49. izd.). São Paulo: Edições Loyola.
Baxter, A. N. (1992). Portuguese as a
pluricentric language. U: M. Clyne. (red.), Pluricentric
Languages. Differing Norms in Differing Nations. (str. 11-44). Berlin:
Mouton de Gruyter.
Bugarski, R. (2004). Teorija standardnih
jezika. U: Jezik u društvu. (Sabrana
dela, knj. 4, 2. izd, 162-180).
Beograd: Čigoja štampa – XX vek.
Callou, D. I. & Marques, M. H. (1973). Os
estudos dialetológicos no Brasil e o projeto de
estudo da norma lingüística culta. Littera,
3, 110-111.
Clyne, M. (1992). Pluricentric Languages –
Introduction. U: Pluricentric Languages. Differing
Norms in Differing Nations. (str. 1-9). Berlin: Mouton de Gruyter.
Cunha, C. (1981). Língua, nação e alienação. Rio de Janeiro: Nova Fronteira.
Cunha, C. (1985). A questão da norma culta brasileira. Rio de Janeiro: Tempo Brasileiro.
Cunha, C. & L. F. Lindley Cintra. (2001). Nova Gramática do Português Contemporâneo. Rio de Janeiro: Nova Fronteira.
Ćirić, M. (2010). O prirodi
policentričnosti standardnog portugalskog jezika. Dostupno na: https://www.researchgate.net/publication/344338539_O_prirodi_policentricnosti_standardnog_portugalskog_jezika
Ćirić, M. (2017). Política e planejamento linguístico no mundo lusófono a
partir da perspectiva dos modelos culturais de padronização linguística. En: Identidad, movilidad y perspectivas de los estudios de lengua,
literatura y cultura (V. Dickov, Ed.), 71–91. Belgrado / Chieti – Pescara:
Facultad de Filología de la Universidad de Belgrado / Departamento de
Administración de Negocios de la Universidad “Gabriele d’Annunzio”.
Elia, S. (1989). A língua portuguesa no
mundo. São Paulo:
Ática.
Kato, M. A. (1993). Como, o que e por que escavar? U: I. Roberts
& M. A. Kato. (red.), Português
Brasileiro. Uma Viagem Diacrônica. (str. 13-30). Campinas: Editora Unicamp.
Mattos e Silva, R. V. (1988a). Diversidade e
Unidade: a aventura linguística do português. Revista ICALP, 11, 60-72.
Mattos e Silva, R. V. (1988b). Diversidade e
Unidade: a aventura linguística do português. Revista ICALP, 12-13, 13-28.
Mattos e Silva, R. V. (2001). Da sócio-história
do português brasileiro para o ensino do português no Brasil hoje. Revista da Faeeba, 15, 23-35.
Milroy, J. (2001). Language ideologies and
consequences of standardization. Journal
of sociolinguistics, 5(4), 530-555.
Moura, V. G. (2008). Acordo Ortográfico: A Perspectiva do Desastre. Lisboa: Alêtheia.
Paiva Raposo, E. (1984). Algumas
observações sobre a noção de "língua portuguesa". Boletim de Filologia, 29, 585-592.
Tarallo, F. (1993). Diagnosticando uma gramática brasileira. O português d'aquém e d'além mar ao final do século XIX. U: I. Roberts & M. A. Kato. (red.), Português brasileiro. Uma viagem diacrônica. (str. 69-106). Campinas: Editora UNICAMP.
No comments:
Post a Comment